ประวัติศาสตร์ ภูมิศาสตร์ บุคคลสำคัญ ประเทศและทวีป >>

สงครามญี่ปุ่น–รัสเซีย

โดย นาวาเอก สุริยะ พรสุริยะ

สถานการณ์และลำดับเหตุการณ์ก่อนเกิดสงคราม

นับจากปี ค.ศ.๑๖๓๙ เป็นเวลากว่าสองร้อยปีที่ญี่ปุ่นปิดประเทศไม่คบค้ามหาอำนาจตะวันตกทั้งหลายยกเว้น เนเธอร์แลนด์ จนกระทั่งกองเรือของสหรัฐฯ ภายใต้บัญชาการของ พลเรือจัตวา แมทธิว ซี.เพอรี (Matthew C.Perry) บุกเข้ามาเยือนญี่ปุ่นใน ค.ศ.๑๘๕๓ ทำให้ญี่ปุ่นต้องจำยอมเปิดประเทศต้อนรับสหรัฐฯ อังกฤษ และรัสเซีย ในปี ค.ศ.๑๘๕๔ และผูกมิตรกับฝรั่งเศสในปีต่อมา ในบรรดามหาอำนาจตะวันตกทั้งหลายเหล่านี้อังกฤษ และรัสเซีย นับว่าเป็นชาติที่ส่งผลกระทบต่อนโยบายความมั่นคงแห่งชาติของญี่ปุ่นมากที่สุด ผู้นำญี่ปุ่นในยุคนั้นมีความเชื่อว่าอังกฤษมีเจตจำนงที่จะผนวกญี่ปุ่นไว้ในเขตอิทธิพล ในขณะเดียวกันก็เฝ้ามองการดำเนินนโยบายในตะวันออกไกลของรัสเซียด้วยความไม่พอใจ

ผลจากความพ่ายแพ้ต่ออังกฤษและฝรั่งเศสในสงครามไครเมีย (Crimean War) ในปี ค.ศ.๑๘๕๖ และสนธิสัญญาเบอร์ลินกับจักรวรรดิปรัสเซียในปี ค.ศ.๑๘๗๘ ทำให้รัสเซียหยุดการขยายอิทธิพลในคาบสมุทรบอลข่าน ส่งผลให้รัสเซียเปลี่ยนทิศทางการเร่งขยายอิทธิพลมายังตะวันออกไกล โดยมุ่งเป้าหมายที่พื้นที่ชายฝั่งทะเลญี่ปุ่นและคาบสมุทรเกาหลี การสถาปนาพื้นที่ไซบีเรียตะวันออกในปี ค.ศ.๑๘๔๗ การครอบครองเมืองท่าวลาดิวอสต๊อก (Vladivostok) ในปี ค.ศ.๑๘๖๐ การขยับศูนย์กลางการพัฒนาพื้นที่รัสเซียตะวันออกไกลมาที่เมืองคาบารอฟส์ (Khabarovsk) ในปี ค.ศ.๑๘๙๑ และการเพิ่มเติมกำลังในกองเรือเอเซียตะวันออก พัฒนาการเหล่านี้สร้างความกังวลอย่างยิ่งในหมู่ผู้นำของญี่ปุ่น ด้วยมองว่าการขยายอิทธิพลลงมาทางใต้เช่นนี้เป็นการคุกคามญี่ปุ่นโดยตรง

จากความรู้สึกที่รุนแรงว่ารัสเซียเป็นภัยคุกคาม ญี่ปุ่นจึงเห็นความจำเป็นที่จะต้องสร้างเขตกันชนระหว่างญี่ปุ่นกับรัสเซีย โดยเล็งไปที่คาบสมุทรเกาหลีและแมนจูเรียตอนใต้ ซึ่งจะต้องพยายามป้องกันไม่ให้รัสเซียเข้าไปครอบครอง ช่วงต้นทศวรรษ ๑๘๙๐ ญี่ปุ่นประเมินว่ารัสเซียยังไม่พร้อมที่จะยึดครองพื้นที่ดังกล่าว จนกว่าเส้นทางรถไฟทรานส์ไซบีเรียจะแล้วเสร็จในอีกกว่า ๑๐ ปีข้างหน้า ในขณะที่จีนมีขีดความสามารถที่จะยึดครองเกาหลีได้ ในปี ค.ศ.๑๘๙๔ - ๑๘๙๕ ญี่ปุ่นจึงทำสงครามกับจีนเพื่อป้องกันการขยายอำนาจของจีนเข้าไปในคาบสมุทรเกาหลี พื้นที่กันชนตามแนวคิดยุทธศาสตร์ของญี่ปุ่น ผลของสงครามที่ชัยชนะเป็นของญี่ปุ่นทำให้เกาหลีตกเป็นดินแดนภายใต้ความคุ้มครองของญี่ปุ่น รวมทั้งจีนยังต้องยกเกาะไต้หวัน แมนจูเรียตะวันออก และคาบสมุทรเลียวตุงให้แก่ญี่ปุ่นด้วย

การยึดครองเลียวตุง สร้างความไม่พอใจอย่างยิ่งแก่รัสเซีย ด้วยจะเป็นอุปสรรคในการขยายอิทธิพลของรัสเซีย จึงร่วมมือกับฝรั่งเศสและเยอรมันบีบบังคับให้ญี่ปุ่นถอนตัวจากเลียวตุง ญี่ปุ่นต้องจำยอมในที่สุด เพราะประเมินว่ายังไม่เข้มแข็งพอที่จะต่อกรกับมหาอำนาจทั้ง ๓ พร้อมกันได้ แต่ก็ได้ฝังลึกความเคียดแค้นต่อรัสเซียผู้จุดชนวนในครั้งนี้เพิ่มขึ้นอีก และก็นับเป็นครั้งแรกที่ญี่ปุ่นได้สัมผัสกับความเป็นจริงของเกมอำนาจในความสัมพันธ์ระหว่างประเทศ ที่ชาติอ่อนแอจะตกเป็นเหยื่อของชาติที่เข้มแข็งกว่า

ผลจากเหตุการณ์ดังกล่าว รัฐบาลญี่ปุ่นได้เร่งเสริมสร้างกำลังอำนาจทางทหารเป็นการใหญ่ โดยขยายกำลังกองทัพบกจาก ๗ กองพล เป็น ๑๓ กองพล และสั่งต่อเรือใหม่ถึง ๑๐๔ ลำ ในจำนวนนี้เป็นเรือประจัญบาน ๔ ลำ และเรือลาดตระเวนหนัก ๑๑ ลำ โดยส่วนใหญ่จะสั่งต่อจากอังกฤษและสหรัฐฯ และกำหนดส่งมอบระหว่างปี ค.ศ.๑๘๙๖ - ๑๙๐๕

เมื่อญี่ปุ่นถอนตัวจากเลียวตุง มหาอำนาจตะวันตกทั้ง ๓ ก็เข้าไปแสวงประโยชน์แทน โดยรัสเซียได้รับสิทธิสร้างทางรถไฟผ่านแมนจูเรียในปี ค.ศ.๑๘๙๖ เยอรมันส่งกำลังเข้าไปครอบครองซิงเตาในปี ค.ศ.๑๘๙๗ และบังคับให้จีนยอมทำสัญญาให้เยอรมันเช่า ในปี ค.ศ.๑๘๙๘ รัสเซียจึงส่งกำลังไปบีบบังคับขอเช่าเมืองท่าปอร์ตอาเธอร์ที่ปลายแหลมเลียวตุง และต่อทางรถไฟสายทรานส์ไซบีเรียไปถึงเมืองท่าดังกล่าว ในปีเดียวกันอังกฤษก็ได้รับสิทธิเช่าเมืองเวยไฮเวย (Weihaiwei) ในคาบสมุทรชานตุง และปีต่อมาฝรั่งเศสก็ได้สิทธิการเช่าเมืองกวางโจว

การเข้าไปตักตวงผลประโยชน์บนดินแดนของจีน ก่อให้เกิดปฏิกิริยาต่อต้านจากชาวจีนผู้รักชาติ จนเกิดกบฎนักมวย (Boxer Rebellion) ในปี ค.ศ.๑๙๐๐ จนมหาอำนาจทั้งหลายรวมถึงอังกฤษ สหรัฐฯ ฝรั่งเศส รัสเซีย และญี่ปุ่น ส่งกำลังเข้าไปช่วยรักษาความสงบในปักกิ่ง จนเหตุการณ์สงบลง แต่รัสเซียกลับไม่ยอมถอนทหารออกจากแมนจูเรีย แสดงเจตนาอย่างชัดแจ้งว่าจะยึดครองแมนจูเรีย พร้อมทั้งยังเสนอให้ญี่ปุ่นยินยอมให้คาบสมุทรเกาหลีเป็นดินแดนที่เป็นกลาง ญี่ปุ่นปฏิเสธข้อเสนอดังกล่าว เพราะมองว่าจะเป็นการยอมรับการครอบครองแมนจูเรียของรัสเซียไปโดยปริยาย

อย่างไรก็ตามรัฐบาลญี่ปุ่นประเมินว่าไม่สามารถขับไล่กำลังของรัสเซียออกจากแมนจูเรียได้ จึงมีแนวคิดที่จะยับยั้งไม่ให้รัสเซียรุกคืบเข้ามาในคาบสมุทรเกาหลีด้วยวิธีการทางการทูต แต่การเจรจาต่อรองกับรัสเซียไม่ประสบผลสำเร็จ ในปี ค.ศ.๑๙๐๒ ญี่ปุ่นจึงหันไปผูกมิตรกับอังกฤษที่มีผลประโยชน์ขัดแย้งกับการขยายอิทธิพลของรัสเซียใน เอเซียตะวันออก และเร่งขยายขีดความสามารถทางทหาร โดยเฉพาะการเสริมสร้างกำลังทางเรือประเภทเรือรบหลักตามเป้าหมาย “กองเรือ ๖ - ๖“ (เรือประจัญบาน ๖ ลำ เรือลาดตระเวนหนัก ๖ ลำ) เพราะมองว่ารัสเซียกำลังเป็นภัยคุกคามที่ยากจะหลีกเลี่ยงได้อีกต่อไป วันที่ ๔ กุมภาพันธ์ ค.ศ.๑๙๐๔ รัฐบาลญี่ปุ่นตัดสินใจที่จะทำสงครามกับรัสเซีย หลังจากการเจรจาต่อรองทางการทูตไม่คืบหน้าและมีแนวโน้มว่าหากทิ้งช่วงเวลาเนิ่นนานต่อไปอีก ความพร้อมทางทหารของรัสเซียที่แมนจูเรียและปอร์ตอาเธอร์จะยิ่งสร้างความยากลำบากให้แก่กำลังทหารของญี่ปุ่นหนักขึ้นเรื่อย ๆ ในวันที่ ๖ กุมภาพันธ์ ค.ศ.๑๙๐๔ จึงตัดความสัมพันธ์ทางการทูตกับรัสเซีย และประกาศสงครามอย่างเป็นทางการ ในวันที่ ๑๐ กุมภาพันธ์ ค.ศ.๑๙๐๔

อ่านต่อ >>>

สถานการณ์และลำดับเหตุการณ์ก่อนเกิดสงคราม
ยุทธศาสตร์และการสู้รบ
การยุทธ์ที่ปอร์ตอาเธอร์
การรบที่ช่องแคบสึชิมา
การยุติสงครามและบทเรียนในมุมมองญี่ปุ่น
วิเคราะห์บทเรียนในสภาวะแวดล้อมของไทย
บทสรุป