วรรณกรรมภาษาบาลี

เป็นผลงานที่พระนักปราชญ์ล้านนาแต่งตั้งแต่สมัยเมื่อ 400 – 500 ปีมาแล้ว ถ้าจะแยกวรรณกรรมประเภทนี้ออกเป็นหมวดใหญ่ ๆ ตามเนื้อหาของเรื่องก็อาจจะแบ่งเป็น 2 ประเภท คือ ที่เกี่ยวกับพระพุทธศาสนาโดยตรง ซึ่งเป็นเรื่องอธิบายความในคัมภีร์ต่าง ๆ มีทั้งพระวินัย พระสูตร และพระอภิธรรมเป็นเรื่องที่พระสงฆ์สามเณรจะต้องเรียนรู้ และบางเรื่องก็ใช้เป็นหลักสูตรการศึกษาแผนกบาลีด้วย ส่วนอีกประเภทหนึ่งเป็นเรื่องที่เกี่ยวกับประวัติศาสตร์ เป็นตันว่า จามเทวีวงศ์ ชินกาลมาลีปกรณ์ ดังที่ได้กล่าวมาแล้วในตอนที่ว่าด้วยยุคทองแห่งพระพุทธศาสนาในล้านนา ซึ่งถือว่าเป็นข้อมูลสำคัญในการศึกษาประวัติศาสตร์ของชาติ

ยุคทองแห่งพระพุทธศาสนาในล้านนา
นักศึกษาภาษาบาลีในปัจจุบันต่างก็คงคุ้นเคยกับมังคลัตถทีปนีอันเป็นหลักสูตรเปรียญธรรมสี่และห้าประโยค หนังสือเล่มนี้เป็นผลงานของพระสิริมังคลาจารย์ นักปราชญ์ในยุคล้านนา ในสมัยที่ยังไม่รวมเป็นประเทศไทยนั้น ดินแดนแหลมทองมีหลายอาณาจักร เช่นล้านนา ล้านช้าง ศรีวิชัย แต่อาณาจักรที่มีผลงานทางด้านพระพุทธศาสนาเป็นจำนวนมากจนกล่าวได้ว่าเป็นยุคทองแห่งพระพุทธศาสนาคืออาณาจักรล้านนา มีผู้วิจัยไว้ว่า “ยุคทองแห่งพระพุทธศาสนาในล้านนาตกอยู่ในระหว่าง 3 รัชกาล คือพระญาติโลกราช พระยอดเชียงรายและพระเมืองแก้ว ดังที่ได้กล่าวมาแล้วซึ่งเริมตั้งแต่ปี พ.ศ. 1985 – 2068 รวมเป็นเวลา 84 ปี ซึ่งเป็นเวลาที่มีการศึกษาพระธรรมวินัยและรจนาคัมภีร์ภาษาบาลีเป็นจำนวนมาก พอพ้นจากสามรัชกาลนี้ไปแล้วก็ไม่มีผลงานภาษาบาลีที่ดีเด่นอีก และหลังจากการทำสังคายนาที่วัดมหาโพธารามมาแล้วเกียรติคุณแห่งพระพุทธศาสนา ในล้านนาไทยได้แผ่กระจายไปถึงประเทศใกล้เคียง และในปี พ.ศ. 2066 กษัตริย์แห่งกรุงศรีสัตนาคนหุต (ล้านช้าง) ทรงส่งราชทูตมายังราชสำนักเชียงใหม่ เพื่อขอคณะสงฆ์และพระไตรปิฎกไปสืบสานศาสนาในอาณาจักรล้านช้าง พระเจ้านครเชียงใหม่จึงให้พระเทพมงคลกับภิกษุพาคณะสงฆ์ นำพระไตรปิฎกบาลี 60 คัมภีร์ ไปยังกรุงศรีสัตนาคนหุตในปีเดียวกันนั้น

ในรัชการพระเมืองแก้ว ได้มีพระเถระจำนวนหลายท่านที่เป็นนักปราชญ์และเชี่ยวชาญในภาษาบาลี จนสามารถแต่งคัมภีร์ต่าง ๆ เป็นภาษาบาลี สมควรจะกล่าวนามไว้ ณ ที่นั้น คือ พระโพธิรังสี พระธรรมเสนาบดี พระญาณกิตติ พระสัทธัมมกิตติมหาผุสสเทวะ พระญาณวิลาส พระสิริมังคลาจารย์และพระรัตนปัญญาเถระ เป็นต้น โดยแต่ละท่านได้แต่งวรรณกรรมบาลีไว้มาก และสืบเนื่องมาจนปัจจุบัน เช่น พระโพธิรังสีเถระ ชาวเมืองใหม่แต่ง จามเทีวงศ์ และ สิหิงคนิทาน หรือตำนานพระพุทธสิหิงค์ พระธรรมเสนาบดีเถระแต่งคัมภีร์เกี่ยวกับไวยากรณ์ภาษาบาลีชื่อว่า สัททัตถเภทจินตา ปทักกมโยชนา พระญาณกิตติชาวเชียงใหม่รจนาคัมภีร์เป็นภาษาบาลีไว้ถึง 12 เรื่อง โดยเฉพาะพระสิริมังคลาจารย์ชาวเชียงใหม่ เป็นพระที่มีชื่อเสียงมากที่สุด เพราะผลงานคือ มังคลัตถทีปนี งานนิพนธ์ของท่านมีอยู่ 4 เรื่องซึ่งมีขนาดยาวทั้งสิ้นคือ เวสสันดรทีปนี จักกวาลทีปนี สังขยาปกาสกฎีกา และ มังคลัตถทีปนี ส่วนพระรัตนปัญญาเถระ ซึ่งนัยว่าท่านเป็นชาวเชียงรายหรือไม่ก็ลำปาง มีผลงานอยู่ 3 เรื่อง คือ ชินกาลมาลี วชิรสารัตถสังคหะ และ มาติกัตถสรุปธัมมสังคิณี เป็นต้น

นอกจากพระคัมภีร์ที่กล่าวมาแล้วนี้ ยังมีงานนิพนธ์ภาษาบาลีอีกจำนวนหนึ่งที่ไม่ปรากฏนามผู้แต่ง แต่มีหลักฐานทำให้เชื่อได้ว่าเป็นผลงานพระล้านนาแต่งขึ้นในยุคเดียวกันนี้ เช่น ปัญญาสชาดก หรือชาดก 50 ชาติ (ความจริงมีมากกว่า 50 เรื่อง) อันเป็นบ่อเกิดแห่งวรรณคดีสำคัญของไทยอีกหลายเรื่อง เช่น สมุทรโฆษคำฉันท์ สังข์ทอง พระสุธนมโนห์รา นอกจากนั้นก็เป็นบทสวดมนต์ คือ อุปปาตสันติ เป็นฉันท์ภาษาบาลี ซึ่งนิยมใช้สวดในการทำบุญสะเดาะเคราะห์และสืบชะตาเมือง งานนิพนธ์เป็นภาษาบาลีที่กล่าวมาข้างต้นนี้ ล้วนแต่แต่งขึ้นหลังรัชสมัยของพระญาติโลกราชทั้งสิ้น และมากที่สุดในรัชการของพระเมืองแก้ว ต่อแต่นั้นมางานนิพนธ์ภาษาบาลีที่แสดงความเป็นปราชญ์ของพระชาวล้านนาก็เสื่อมถอยไปเรื่อย ๆ พร้อมกับการสิ้นสุดลงแห่งยุคทองของล้านนา โดยเฉพาะหลังจากเสียเอกราชแก่พม่าใน พ.ศ. 2101 อาณาจักรล้านนาก็ถูกพม่ายึดครองอยู่เป็นเวลานานกว่า 216 ปี แต่พม่าก็มิได้รุกรานพระพุทธศาสนา เพราะนับถือศาสนาเดียวกัน ทั้งนี้ในภายหลังได้สำรวจพบว่ามีชาดกนอกนิบาตที่แต่งในล้านนาอีกประมาณ 250 เรื่อง (ลิขิต ลิขิตานนท์,ยุคทองแห่งวรรณกรรมพระพุทธศาสนาในล้านนาไทย:ล้านนาไทย,อนุสรณ์พระราชพิธีเปิดพระบรมราชานุสรณ์สามกษัตริย์, (เชียงใหม่:ทิพย์เนตรการพิมพ์,2523), หน้า 103.)

ยุคทองแห่งพระพุทธศาสนาในล้านาไทยมีเผยแพร่โดยละเอียดที่ เวปไชด์ของมหาวิทยาลัยแม่โจ้ (กองกิจการนักศึกษามหาวิทยาลัยแม่โจ้,ยุคทองแห่งพระพุทธศาสนาในล้านนา

ในช่วงนี้มีงานวรรณกรรมที่แต่งเป็นภาษาบาลีโดยใช้ตัวอักษรล้านนาเป็นจำนวนมาก วรรณกรรมเหล่านี้บางเล่มได้รับการปริวรรตเป็นอักษรไทย บางเล่มที่บันทึกบนใบลานยังพอสืบค้นได้บ้าง หรือบางเล่มอาจสูญหายไปแล้ว อย่างไรก็ตามต้องยอมรับว่าในยุคที่พระพุทธศาสนารุ่งเรือง วรรณกรรมพระพุทธศาสนาก็พลอยรุ่งเรืองไปด้วย ต่อไปนี้จะนำเสนอหนังสือที่แต่งเป็นภาษาบาลีบางเล่มพอเป็นแนวทางแห่งการศึกษาค้นคว้าพระพุทธศาสนา