เอกนิยม (Monism)

เอกนิยม คือ ทฤษฎีทางปรัชญาที่ถือว่าความแท้จริงคือปฐมธาตุเพียงอย่างเดียวถ้าถือว่าความแท้จริงเป็นจิตอย่างเดียวเรียกว่าเอกนิยมแบบจิต ถ้าถือว่าแม้จริงเป็นสสารอย่างเดียวเรียกว่าเอกนิยมแบบสสาร แต่ถ้าถือว่าความแท้จริงไม่ใช่ทั้งจิตและสสารเรียกว่า มัชฌิมนิยม

เอกนิยมแบบจิต ถือว่า ความแท้จริงปฐมธาตุมีแต่นามธรรม หรือจิตเพียงอย่างเดียวเท่านั้นเป็นต้นตอของสรรพสิ่ง และสรรพสิ่งขึ้นอยู่กับความจริงสูงสุด อันได้แก่ ปรัชญาสัต (Philosophy of Being) เป็นปรัชญาของพาร์มีนิดีส (Parmenides) สมัยกรีกโบราณ กลาวว่าความแท้จริงปฐมธาตุคือสัตซึ่งมีภาวะเป็นนิรันด์รวมเอาภาวะต่าง ๆ ไว้ในหน่วยเดียวกันไม่มีการเปลี่ยนแปลงใด ๆ ทั้งสิ้น แต่การที่เรามองเห็นกดารเปลี่ยนแปลงนั้นเป็นมายา คือ ความเข้าใจผิดไป ส่วนเฮเกล (Hegel) ถือว่าความแท้จริงมีจิตดวงเดียวเรียกว่าสิ่งสัมบูรณ์

(The Absolute) เป็นต้นกำเนิดจิตทั้งปวง ลักษณะของจิตคือหยุดนิ่งไม่ได้จะต้องมีกิจกรรมอยู่ตลอดเวลา ถ้าเช่นนั้นจิตจะไม่มีตัวตนจะไม่เรียกว่าจิต การเคลื่อนไหวของจิตเรียกว่าการพัฒนาแบบปฏิพัฒนาการ (Dialectic) แบ่งออกเป็น 3 ระยะคือ จิตเดิมที่บริสุทธิ์ (Thesis) จิตขัดแย้ง ยังแสดงตัวออกเป็นสสาร (Antithesis) และจิตสังเคราะห์ สสารสำนึกตัวเองว่าเป็นจิต (Synthesis)

เอกนิยมแบบสสารถือว่า ความแท้จริงแบบปฐมธาตุมีแต่สสารเพียงอย่างเดียวเท่านั้นไม่มีจิตหรือสิ่งอื่นใดนอกเหนือไปจากนี้ เช่น ปรัชญากรีกสมัยแรก ๆ ในปัจจุบันมาร์กได้หปรับปรุงปรัชฐาของเฮเกลให้เป็นสสารนิยมแบบปฏิพัฒนในที่สุดเอกนิยมแบบสสารก็ได้พัฒนามาเป็นธรรมชาตินิยมวิวัฒนาการปัจจุบัน

มัชฌิมนิยม เรียกอีกอย่างหนึ่งว่า ทฤษฎีสองแง่ ถือว่าความแท้จริงปฐมธาตุมีเพียงหนึ่งเดียว ไม่ใช่ทั้งจิตและไม่ใช่ทั้งวัตถุ ความแท้จริงหน่วยเดียวคือพระเจ้าแสดงตัวออกมา 2 ลักษณะ คือ จิตกับวัตถุ เราสามารถรู้จักความแท้จริงได้โดยใช้เหตุผลพิสูจน์แบบเรขาคณิตสปิโนซ่าเป็นนักปรัชญาสำคัญในแนวคิดแบบนี้ในทัศนะของสปิโนซ่า จิตกับกายเป็นสองแง่ความแท้จริงเดียวกัน ซึ่งซ่อนอยู่เบื้องจิตกับวัตถุจึงเป็นสารัตถะเดียวกันที่มองได้หลายด้านเสมือนเงินเหรียญ ๆ หนึ่งมี 2 หน้านั่นเอง สารัตถะอันเดียวนี้เรียกว่า พระเจ้า