อภิปรัชญากับศาสนา

อภิปรัชญากับศาสนามีความคล้ายคลึงกันในลักษณะ ดังนี้

อภิปรัชญาและศาสนามีวัตถุประสงค์ขั้นต้นตรงกัน คือ เพื่อศึกษาเบื้องหลัง ของโลกหรือของเอกภพ
ทั้งอภิปรัชญาและศาสนาพยายามที่จะก้าวไปให้พ้นปรากฏการณ์ซึ่งเป็นเสมือนม่านปิดบังความแท้จริงของโลก ที่ซ่อนอยู่เบื้องหลังปรากฏการณ์ทั้ง หลาย ผู้ที่ก้าวพ้นปรากฏการณ์เหล่านี้ไปเท่านั้น จึงจะมองเห็นความแท้ จริงได้
ทั้งอภิปรัชญาและศาสนาเน้นถึงการฝึกจิตว่าเป็นวิธีที่จะนำไปสู่การบรรลุสัจธรรมหรือความแท้จริงได้
ทั้งอภิปรัชญาและศาสนาเชื่อในความสามารถของจิตมนุษย์ว่าสามารถสัมผัสสัจธรรมโดยตรงได้
ทั้งอภิปรัชญาและศาสนาประเมินค่าของปรากฏการณ์ว่า ต่ำกว่าค่าของสัจธรรมซึ่งอยู่เบื้องหลังปรากฏการณ์นั้น ๆ
ทั้งอภิปรัชญาและศาสนาเริ่มต้นด้วยประสบการณ์ของชีวิต ซึ่งทั้ง 2 ยอมรับว่าชีวิตนั้นมีอยู่จริง และพยายามทำให้บริสุทธิ์และดียิ่ง ๆ ขึ้นไป

อภิปรัชญากับศาสนาโดยเฉพาะฝ่ายเทวนิยมมีความต่างกันในลักษณะดังนี้

อภิปรัชญาและศาสนาแตกต่างกันในปัญหาเรื่องวิธีการ กล่าวคือ อภิปรัชญาใช้วิธีอุปนัย (inductive = พิจารณาจากข้อเท็จจริงไปหากฎ) ส่วนศาสนาใช้วิธีนิรนัย (deductive = พิจารณาจากกฎไปหาข้อเท็จจริง)
อภปรัชญาใช้เครื่องมือทางวิทยาศาสตร์มาพิจารณาสภาพธรรมที่เป็นโลกุตระ ส่วนศาสนาใช้วิธีมอบกายถวายชีวิต (ภักดี) ต่อสภาพธรรมนั้น
อภิปรัชญามีฐานะเป็นวัตถุวิสัยมาก่อน ส่วนศาสนามีฐานะเป็นจิตวิสัย
อภิปรัชญาเห็นว่า การค้นคว้าด้วยเหตุผลเท่านั้นจึงจะบรรลุถึงความรู้แจ้งสัจธรรมได้ ส่วนศาสนากลับเห็นว่า ความภักดีและศรัทธาในพระเจ้าเท่านั้น จะนำผู้ปฏิบัติให้เข้าถึงสัจธรรมได้
อภิปรัชญา ไม่มีศรัทธาล่วงหน้าในสิ่งที่จะศึกษาค้นคว้า แต่ศาสนาเริ่มต้นด้วยศรัทธาในพระเจ้าที่เขารักเคารพและเชื่อถือก่อน
อภิปรัชญามีขอบเขตที่จะต้องศึกษากว้างขวางกว่า คือว่าด้วยความแท้จริงเกี่ยวกับโลกทั้งมวล ส่วนศาสนาว่าด้วยเรื่องพระเจ้าในส่วนที่สัมพันธ์กับมนุษย์เท่านั้น
อภิปรัชญามีเนื้อหากว้างขวางรวมถึงธาตุประกอบของจิตมนุษย์ทั้งมมดหรือการรับรู้อารมณ์ (knowing) การเสวยอารมณ์ หรือความรู้สึกสุขทุกข์ และความตั้งใจ หรือเจตนา ส่วนศาสนาเกี่ยวข้องโดยตรงกับความรู้สึกหรือการเสวยอารมณ์ ซึ่งกลายเป็นศรัทธาออกมา
อภิปรัชญามุ่งเน้นเรื่องจักรวาล ส่วนศาสนามุ่งศึกษาเรื่องตัวตนหรืออัตตาเป็นสำคัญ
อภิปรัชญา ศึกษาเพื่อรู้ความจริงเท่านั้น ส่วนศาสนามุ่งปฏิบัติให้เข้าถึงความจริง
อภิปรัชญา ศึกษาเพื่อให้ความต้องการทางพุทธิปัญญาบรรลุผลสำเร็จ ส่วนศาสนาศึกษาเพื่อให้ความต้องการทางอารมณ์บรรลุผลสำเร็จ
อภิปรัชญาเป็นเรื่องของสมอง แต่ศาสนาเป็นของจิตใจ
สัจธรรม หรือความจริงแท้ของอภิปรัชญามีลักษณะเป็นอบุคลิก และเป็นนามธรรม ส่วนของศาสนาเป็นบุคลิก และเป็นรูปธรรม