สมัยรัตนโกสินทร์

รัชกาลที่ 1 (พ.ศ.2325-พ.ศ.2352)

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพรพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก ทรงฟื้นฟูศิลปวัฒนธรรมตลอดจนการมหรสพทั้งปวง โดยโปรดให้ทั้งวังหลวงและวังหน้าหัดโขนหลวง คือ วัดพระศรีรัตนศาสดารามใน พ.ศ.2327 ดังปรากฏใน โครงสรรเสริญพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก ของพระชำนิโวหาร แต่การมหรสพสมโภชครั้งยิ่งใหญ่ ที่สุดเห็นจะเป็นการสมโภชพระบรมอัฐิสมเด็จพระชนกกาธิบดีใน พ.ศ.2339 ปรากฏใน โคลงถวายพระเพลิงพระบรมอัฐิพระเจ้าหลวงและเฉลิมพระเกียรติ ของกรมหมื่นศรีสุเรนทร์ว่า มีโขน หุ่นหลวง ละคร และงิ้วประชันกัน

หุ่นหลวงที่เล่นนำเนื้อเรื่องมาจากละครนอก โดยเล่นประชันกันมี 2 โรงคือ เรื่อง โสวัต โรงหนึ่ง กับเรื่อง ไชยทัต อีกโรงหนึ่ง ส่วนตามช่องระทาก็มีการแสดงโขน หุ่นไทย หนัง งิ้ว หุ่นจีน หุ่นลาว หุ่นทวาย หุ่นมอญและหุ่นพม่า แสดงให้เห็นว่าหุ่นออกภาษาได้รับความนิยมมากในสมัยนั้น

และในหมายรับสั่งรัชกาลที่ 1 จุลศักราช 1159 หรือ พ.ศ.2340 บันทึกไว้ว่า มีการแสดงหุ่นหลวงเป็นเครื่องมือมหรสพ ในงานสำคัญต่างๆ หลายครั้ง เช่น งานฉลองวัดพระเชตุพนฯ และงานพระเมรุของบุคคลสำคัญในรัชกาลนี้หลายท่าน เช่น การศพพระยานครราชสีมา ณ วัดสุวรรณคงคาธาราม เมื่อ พ.ศ.2340

      นอกจากนี้วรรณคดีเรื่อง สุบินกุมารกลอนสวด เลขที่ 35 ซึ่งเป็นวรรณคดีเล่มหนึ่งที่ประพันธ์ขึ้นในรัชกาลที่ 1 ได้แสดงให้เห็นวิวัฒนาการของการเล่นหุ่นในสมัยนั้นว่า มีการสร้างสรรค์ความคิดแปลกใหม่มาใช้กับการแสดงหุ่น เช่น ใช้ตัวหุ่นชักรอก ซึ่งเป็นหุ่นที่มีบทต้องเหาะเหินเดินอากาศตามท้องเรื่อง

สมัยรัชกาลที่ 2 (พ.ศ.2352-พ.ศ.2367)

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย เป็นยุคทองแห่งศิลปวัฒนธรรม ด้วยพระองค์ทรงเป็นทั้งกวีและศิลปะแทบทุกแขนง ตลอดยุคสมัยของพระองค์เป็นเวลาที่ศิลปวัฒนธรรมของชาติได้รับการฟื้นฟูให้เจริญรุ่งเรือง การมหรสพที่เริ่มฟื้นฟูในรัชกาลก่อนกลับมารุ่งเรืองในรัชกาลนี้เช่นกัน และที่สำคัญพระองค์ยังทรงแกะหัวหุ่นพระยารักใหญ่และพระยารักน้อยด้วยไม้รักด้วยพระองค์เอง

เรื่องที่พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยทรงแสดงฝีพระหัตถ์แกะหัวหุ่นพระยารักใหญ่และพระยารักน้อย ปรากฏหลักฐานในสาส์นสมเด็จ เล่ม 1 พระนิพนธ์ในสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอเจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัติวงศ์ และสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ

นอกจากพระองค์จะทรงมีฝีพระหัตถ์ในการสร้างศีรษะหุ่นด้วยพระองค์เองแล้ว ยังโปรดเกล้าฯ ให้ระดมช่างฝีมือสร้างหัวหุ่นหลวงขึ้นใหม่ซึ่งปัจจุบันยังหลงเหลืออยู่ในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ

การแสดงหุ่นหลวงในสมัยรัชกาลที่ 2 คงเป็นที่นิยมมาก เพราะได้มีการกล่าวไว้ในบทละครพระราชนิพนธ์เรื่อง อิเหนา ซึ่งแต่งในยุคนั้นว่า ก่อนที่จะมีการเล่นมหรสพของหลวงจะต้องมีหมายรับสั่งให้เจ้าพนักงานผู้รับผิดชอบเรื่องการปลูกโรง ได้แก่ สมุห์บัญชีจัตุสดมภ์ทั้ง 4 เบิกไม้ต่อชาวรพระคลังราชการ กั้กฝาค้ำในโรงโขนหุ่น แล้วปลูกโรงมหรสพ ดังปรากฏในตอนที่กล่าวถึงงานรพระเมรุเมืองหมันหยา

นอกจากนี้ยังมีการกล่าวถึงการเล่นหุ่นต่างภาษาในตอนอภิเษกอิเหนาและราชธิดาสี่พระนคร สันนิษฐานว่าหุ่นต่างภาษาคงจะหมายถึงหุ่นจีน เพราะมีบทบรรยายว่ามีการเล่นหุ่นจีนตามช่องระทา

อย่างไรก็ตาม หลักฐานที่เป็นหมายรับสั่งในรัชกาลที่ 2 หลายฉบับชี้ให้เห็นว่า การเล่นหุ่นหลวงเป็นมหรสพซึ่งเกี่ยวข้องกับการแสดงประกอบงานพระเมรุ และแสดงให้เห็นว่ายังคงมีการเล่นหุ่นเป็นมหรสพร่วมกับการละเล่นอื่นๆ

สมัยรัชกาลที่ 3(พ.ศ.2367-พ.ศ.2394)

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นช่วงเวลาที่การมหรสพซบเซา เพราะพระองค์ไม่โปรดการละคร โขน หุ่น แต่กระนั้นการมหรสพของหลวงก็ยังคงมีเล่นอยู่ตามประเพณี ดังปรากฏในหมายรับสั่งรัชกาลที่ 3 ว่ายังมีมหรสพของหลวงเล่นในงานพระเมรุอยู่ อาทิงานพระศพสมเด็จพระศรีสุลาไลย ณ พระเมรุท้องสนามหลวง จ.ศ.1200 (พ.ศ.2381) งานศพเจ้รจอมมารดาชั้น ณ เมรุวัดอรุณราชวราราม จ.ศ.1206 (พ.ศ.2387)

นอกจากนั้นยังมีการเล่นหุ่นหลวงในงานฉลองพระอาราม เช่น ใน จ.ศ.1193 (พ.ศ.2375) ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดการฉลองวัดที่ทรงบูรณปฏิสังขรณ์จำนวน 9 วัด คือวัดราชโอรสาราม วัดราชสิทธิธาราม วัดสุวรรณาราม วัดภคินีนาถ วัดอรุณราชวราราม วัดระฆัง วัดสระเกศ วัดพญาธรรม และวัดโมลีโลก โดยมีมหรสพ สมโภชคือ โขน หุ่น ระบำ และดอกไม้ไฟ ดังปรากฏในลิลิตกระบวนแห่พระกฐินพยุหยาตราทางสถลมารคและทางชลมารค

รายละเอียดเกี่ยวกับเรื่องการมหรสพ โขน หุ่น หนัง ในรัชกาลที่ 3 ยังมีปรากฏในคำให้การจีนกั๊กหรือที่รู้จักกันในปัจจุบันตามชื่อเรียนใหม่ว่า บาหลี   กล่าวคือ เมื่อ จ.ศ. 1208 (พ.ศ.2389) พระยาสวัสดิวารีแต่งสำเภาให้จีนกั๊กไปค้าขายที่เกาะบาหลี เมื่อกลับถึงกรุงเทพฯ จึงโปรดให้ถามคำให้การ จีนกั๊กเล่าว่าเจ้าเมืองถามว่าที่กรุงเทพฯมีหนังละครอย่างนี้หรือไม่ จีนกั๊กตอบว่าที่กรุงเทพฯมีโขน ละคร หนัง งิ้ว

เรื่องหุ่น จีนกั๊กอธิบายว่า หุ่นนั้นเอาไม้มาทำเป็นรูปคน ชายบ้าง หญิงบ้าง รูปลิงบ้าง รูปสัตว์ต่างๆ บ้าง สูงประมาณศอกคืบมีคนชักสายกระดิกรำได้เหมือนคนโรงหนึ่ง 40 ตัว 50 ตัว คนเล่นประมาณ 50 คน 60 คน เครื่องแต่งตัวโขน ถ้าจะเล่นก็มีปี่พาทย์สองสำหรับ คนสำหรับเจรจา 4 คน 5 คน เหมือนกับโขน

สมัยรัชกาลที่ 4 (พ.ศ.2394-พ.ศ.2411)

ล่วงเข้าต้นรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวหุ่นหลวงที่สร้างขึ้นตั้งแต่รัชกาลที่ 2 ชำรุดเสียหายจนไม่สามารถเล่นได้งานสมโภชพระวิสูตรรัตนกริณี ช้างพังเผือกโท ในจ.ศ.1216 (พ.ศ.2397)จึงต้องนำหุ่นส่วนพระองค์ออกเล่นแทน

หลังจากนั้นคาดว่ากรมมหรสพและกรมหุ่นของหลวงคงรีบจัดการซ่อมแซมหุ่นหลวงอย่างเร่งด่วนและอาจสร้างเพิ่มเติมบ้าง ต่อจากนั้นหุ่นหลวงก็ได้เล่นในงานพระเมรุจนตลอดรัชกาล

ต่อมาในปี จ.ศ.1225 (พ.ศ.2406)พระเจ้าพี่ยา กรมพระพิทักษ์เทเวศร์ เจ้ากรมหรสพและกรมหุ่นหลวงสิ้นพระชนม์ลงพระองค์เจ้าสิงหนาทราชดุรงค์ฤทธิ์ พระโอรสได้ว่าการกรมมหรสพและกรมหุ่นของหลวงสืบต่อมาจนตลอดรัชกาล

ในงานพระศพพระเจ้าพี่ยาเธอ กรมพระพิทักษ์เทเวศร์ โปรดเกล้าฯ ให้เชิญพระศพมาตั้งที่พระเมรุแล้วพระราชทานเพลิง ณ ท้องสนามหลวง คาดว่าการมหรสพของหลวงคงมีการจัดมาเล่นกันเป็นการใหญ่รวมทั้งหุ่นในกรมด้วย

ในรัชกาลนี้ได้มีประกาศว่าด้วยละครผู้หญิง ในตอนต้นรัชกาลอนุญาตให้ราชวงศานุวงศ์และข้าราชการผู้ใหญ่น้อยเล่นละครผู้ชายผู้หญิงได้ ด้วยทรงเห็นว่ามีละครหลายรายบ้านเมืองจะได้ครึกครื้นและเป็นเกียตริยศแก่แผ่นดิน ทำให้ละครผู้หญิงหลายโรงและเกิดบทละครใหม่หลายเรื่อง

เมื่อเจ้าของละครได้รับผลประโยชน์มากขึ้นเพราะคนนิยม จึงได้เกิดภาษีละครขึ้นเมื่อปี พ.ศ.2402 ซึ่งส่งผลกระทบต่อการเล่นหุ่นด้วยเพราะต้องเสียภาษีตามไปด้วย กล่าวคือ ทั้งหุ่นไทยและหุ่นจีนต้องเสียภาษีวันละ1 บาท ประเพณีนิยมเกี่ยวกับการเล่นหุ่นนอกจากปรากฏในหนังสือราชการแล้ว ยังมีเนื้อความกล่าวถึงในวรรณคดีไทย ซึ่งสันนิษฐานว่าแต่งในรัชกาลที่ 4 อีกหลายเรื่อง อาทิ สุทธิกรรมชาดก คำกาพย์ กล่าวถึงการเล่นหุ่นว่าเป็นเครื่องมหรสพอย่างหนึ่งที่ได้รับความนิยมยิ่งในสมัยนั้นทั้งหุ่นหลวงและหุ่นจีน

สมัยรัชกาลที่ 5 (พ.ศ.2411-พ.ศ.2453)

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว หุ่นหลวงยังคงเป็นมหรสพเล่นตามงานประเพณีทั้งในงานพระเมรุและงานสมโภชฉลอง และในรัชกาลนี้เองได้เริ่มมีการนำหุ่นกระบอกมาเชิดแสดงเป็นครั้งแรก จนอาจกล่าวได้ว่า เป็นยุคที่ความเจริญรุ่งเรืองของการเล่นหุ่นดำเนินมาถึงขีดสุด ดังปรากฏในหลักฐานต่างๆ อาทิ

หลักฐานสิ่งพิมพ์สำคัญในสมัยรัชกาลที 5 ซึ่งบันทึกการพระราชพิธีและเหตุการณ์สำคัญในยุคนี้ คือ ราชกิจจานุเบกษา ได้บันทึกเหตุการณ์เกี่ยวกับการเล่นหุ่นปรากฏแรกเริ่มในราชกิจจานุเบกษา เล่ม 4 บันทึกการแสดงหุ่นเป็นเครื่องเล่นมหรสพในงานบรรจุพระเจดีย์บรมพรตในจุลศักราช 1239 หรือ พ.ศ.2420 ว่ามีการเล่นหุ่นจีนของพระยาอินทราธิบดีสีหราชรองเองเชิดแสดงเป็นเวลาครึ่งคืนกันหนึ่งวัน

ในหมายรับสั่งรัชกาลที่ 5 จุลศักราช 1231 เรื่องเชิญพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวไปสู่พระเมรุมาศ หมายรับสั่งฉบับนี้กล่าวถึงงานพระเมรุกลางเมือง ณ ท้องสนามหลวงที่มโหฬารที่สุด ในงานพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวมีการแสดงมหรสพเครื่องเล่นสมโภชพระบรมศพคือ โขน หุ่น หนัง โรงรำ มอญรำ งิ้ว สิงโต มังกร ไม้ต่ำสูง ดาบยวน และนอนร้านหอกดาบ

มีข้อน่าสังเกตคือ หุ่นกระบอกที่ใช้เล่นเชิดแสดงเป็นการมหรสพในงานพระเมรุสมัยรัชกาลที่ 5 นิยมเล่นในงานพระเมรุพระเจ้าลูกเธอเป็นส่วนใหญ่ แต่ในงานรพระเมรุเจ้านายลำดับชั้นพระวงศ์อื่นๆ นิยมเล่นเฉพาะหุ่นหลวงตามประเพณีที่มีมาแต่เดิม

หลักฐานที่เป็นเอกสารทางราชการซึ่งได้กล่าวถึงการแสดงหุ่นในรัชกาลที่ 5 อีกอย่างหนึ่งคือ เอกสารนี้มีข้อมูลเกี่ยวกับการเล่นหุ่นบันทึกไว้อย่างน่าสนใจว่าในปี พ.ศ.2425 มีพิธีสมโภชพระนครครบ 100 ปี ได้มีการเกณฑ์พระบรมวงศานุวงศ์ที่ทรงกรมแล้วทำระทาใหญ่ งานฉลองสมโภชพระนครนี้คงฉลองเป็นระยะๆ เพราะมีรับสั่งให้ออกหมายบอกผู้ต้องเกณฑ์ทำโรงโขน งิ้ว หุ่น ละครทั้งหลายท้องสนามหลวงนั้น ให้รอไว้งานหลัง มิให้รื้อเมื่อเสร็จงานครั้งแรก

นอกจากนั้นวรรณดดีที่เกิดขึ้นในรัชสมัยนี้ เช่น บทละครคึกดำบรรพ์ พระนิพนธ์ในสมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์เรื่อง สังข์ศิลป์ชัย ตอนเข้าเมือง ก็มีเนื้อความกล่าวถึงการเล่นหุ่น โดยจับเรื่องดำเนินเมื่อพระสังข์ศิลป์ชัยเสด็จชมการแสดง ตำรวจเรียกกรมหุ่นให้ลงโรงเล่นเชิดหุ่นโดยจับเรื่องรามเกียรติ์เล่นตอน เข้าสวนพิราธ ในตอนที่ตัวหุ่นกระบอกคือ พระลักษณ์ นางสีดา ลำพระรามเชิดแสดง

   เอกสารและบันทึกหลักฐานที่ได้ยกมานั้นแสดงให้เห็นว่าประเพณีการแสดงหุ่นหลวงเป็นมหรสพสำคัญในงานพระเมรุของบุคคลสำคัญที่มีอยู่ตลอดกาล และได้เริ่มมีการนำหุ่นกระบอกมาแสดงเป็นเครื่องมหรสพพร้อมกับหุ่นหลวง ตลอดจนการละเล่นอย่างอื่นทั้งในงานฉลองสมโภชและงานพระเมรุพระเจ้าลูกเธอลงมาจนกระทั่งแสดงในการศพบุคคลสำคัญๆ

สมัยรัชกาลที่ 6(พ.ศ.2453-พ.ศ.2468)

ในรัชกาลนี้เมื่อปี พ.ศ.2454 ได้ทรงมีพระมหากรุณาธิคุณโปรดเกล้าฯให้กรมโขนและและกรมปี่พาทย์มารวมกัน โดยสังกัดอยู่กับกรมหรสพเป็นกรมเดียว

เดิมทั้งสามกรมอยู่ภายใต้การดูแลของเจ้าพระยาเทเวศวงศ์วิวัฒน์ เมื่อผู้ดูแลเจ็บป่วยต้องลาออกจากราชการ กรมทั้งสามจึงขาดผู้ดูแล เอาใจใส่ เมื่อมารวมเป็นกรมมหรสพเดียวกันก็โปรดฯให้หลวงสิทธินายเวรเป็นเจ้ากรมเดียว

เดิมทั้งสามกรมอยู่ภายใต้การดูแลเจ็บป่วยต้องลาออกจากราชการ กรมทั้งสามจึงขาดผู้ดูแลเอาใจใส่ เมื่อมารวมเป็นกรมมหรสพเดียวกันก็โปรดฯให้หลวงสิทธินายเวรเป็นเจ้ากรม หุ่นหลวงในรัชกาลนี้สันนิษฐานว่า จะไม่ได้นำออกแสดงอีกเลย จนสิ้นรัชกาล เมื่อหุ่นหลวงเลิกเล่นได้มีหุ่น เลียนอย่าง