ประวัติศาสตร์  ภูมิศาสตร์ บุคคลสำคัญ ประเทศและทวีป >>

อาณาจักรล้านนา

โดยอาจารย์วรรณา คำปวนบุตร

         ดินแดนล้านนาอยู่ในเขตภาคเหนือของประเทศไทย และตั้งอยู่ในภาคพื้นทวีปเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ลักษณะภูมิประเทศส่วนใหญ่เป็นภูเขาและหุบเขา มีพื้นที่ราบระหว่างหุบเขา เทือกเขาสูงเหล่านี้จะต่อเนื่องมาจากเทือกเขาหิมาลัยและเทือกเขาในแคว้นยูนนานของจีน จึงทำให้ลักษณะทิวเขาในภาคเหนือเป็นแนวยาวขนานกันจากแนวทิศเหนือ – ใต้ ซึ่งได้แก่

1. ทิวเขาแดนลาว อยู่ทางทิศเหนือ
2. ทิวเขาถนนธงชัย อยู่ทางทิศตะวันตก
3. ทิวเขาผีปันน้ำ อยู่ตอนกลางของภาค
4. ทิวเขาหลวงพระบาง อยู่ทางทิศตะวันออก

สำหรับพื้นที่ราบเหมาะแก่การตั้งชุมชนและแหล่งทำกินนั้นมีเพียง ¼ ของพื้นที่ทั้งหมด โดยพื้นที่จะมีลักษณะเป็นแอ่งลึกลงไป มีภูเขาสูงล้อมรอบพื้นที่แต่ละแอ่ง พื้นที่ราบนี้จะมีลักษณะเป็นแนวแคบและยาวในแนวจากทิศเหนือ – ใต้ กระจัดกระจายอยู่ทั่วไปในเขตภาคเหนือ ซึ่งแอ่งเหล่านี้คือแหล่งกำเนิดทางวัฒนธรรมที่สำคัญของอาณาจักรล้านนา อันได้แก่ แอ่งเชียงใหม่ – ลำพูน, แอ่งลำปาง, แอ่งเชียงราย – พะเยา, แอ่งแพร่, และสุดท้ายคือแอ่งน่าน แอ่งทั้งหลายเหล่านี้ต่างมีแม่น้ำสายสำคัญไหลผ่านและหล่อเลี้ยงผู้คนในพื้นที่ ซึ่งแบ่งเป็น 3 กลุ่มใหญ่ด้วยกัน คือ

1. แม่น้ำสายใหญ่ที่ไหลลงไปสู่ทิศใต้ ได้แก่ ปิง, วัง, ยม, น่าน หลังจากนั้นจึงไหลไปรวมกับแม่น้ำเจ้าพระยา แม่น้ำที่ถือว่ามีความสำคัญและเป็นเส้นทางน้ำที่มีบทบาทมากที่สุดของวัฒนธรรมล้านนามาแต่โบราณ คือ แม่น้ำปิ
   
2. แม่น้ำซึ่งอยู่ทางทิศตะวันตกของภาค ได้แก่ ปาย, ยวม, เมย ซึ่งอยู่ในเขตของจังหวัดแม่ฮ่องสอน ลักษณะพิเศษของสายน้ำเหล่านี้คือจะไม่ไหลมายังตอนกลางของภาค แต่กลับไหลย้อนไปทางทิศเหนือแล้วไหลลงสู่แม่น้ำสาละวินต่อไป
   
3. แม่น้ำซึ่งอยู่ทางตอนบนของภาค ได้แก่ กก, อิง, ฝาง, ลาว ซึ่งอยู่ในเขตของจังหวัดเชียงราย แม่น้ำเหล่านี้มีลักษณะเช่นเดียวกับแม่น้ำที่อยู่ทางทิศตะวันตกของภาคเหนือ คือจะไม่ไหลมายังตอนกลางของภาค แต่จะไหลย้อนกลับไปทางทิศเหนือ หลังจากนั้นจึงไหลลงสู่แม่น้ำโขงต่อไป

 

สำหรับเมืองสำคัญของล้านนาซึ่งตั้งอยู่ตามที่ราบระหว่างหุบเขา สามารถแบ่งตามสภาพทางภูมิศาสตร์และความเป็นมาทางประวัติศาสตร์ ออกเป็น 2 กลุ่มใหญ่ คือ

1. กลุ่มเมืองล้านนาตะวันตก ประกอบไปด้วย เชียงใหม่, ลำพูน, ลำปาง, เชียงราย, และพะเยา โดยเมืองดังกล่าวจะกระจายกันไปอยู่บนที่ราบ 3 แห่ง คือ แอ่งเชียงใหม่ – ลำพูน, แอ่งเชียงราย – พะเยา, และแอ่งลำปาง แต่เนื่องจากพื้นที่ดังกล่าวนี้ได้ถูกผนวกเข้าด้วยกันนับตั้งแต่สมัยราชวงศ์มังรายเป็นต้นมา จึงทำให้มีประวัติความเป็นมาที่ร่วมสมัยกัน และพอมาถึงสมัยกรุงรัตนโกสินทร์เป็นราชธานีของสยามประเทศ ล้านนาได้อยู่ภายใต้การปกครองของสยามและอยู่ในช่วงฟื้นฟูล้านนา หรือที่เรียกกันว่ายุค “ เก็บผักใส่ซ้า เก็บข้าใส่เมือง ” โดยมีเจ้านายในเชื้อสายตระกูลเจ้าเจ็ดตนแยกกันออกไปปกครองในแต่ละเมือง จึงทำให้มีความสัมพันธ์ระหว่างกันตั้งแต่ราชวงศ์มังรายจนกระทั่งถึงเจ้านายในเชื้อสายเจ้าเจ็ดตน ดังนั้นกลุ่มเมืองนี้จึงมีพื้นฐานความเป็นอยู่ ประเพณี ศาสนา ความเชื่อและศิลปวัฒนธรรมที่มีความคล้ายคลึงและใกล้เคียงกันมาก โดยมีศูนย์กลางสำคัญของอาณาจักรตั้งแต่อดีตถึงปัจจุบันอยู่ในที่ราบลุ่มแม่น้ำปิง คือ เมืองเชียงใหม่

2. กลุ่มเมืองล้านนาตะวันออก มีเมืองแพร่, น่าน ซึ่งตั้งอยู่บนที่ราบสองแห่งด้วยกัน คือ แอ่งแพร่และแอ่งน่านตามลำดับ ทั้งสองเมืองตั้งอยู่บนพื้นที่ราบขนาดเล็กและมีประวัติความเป็นมาที่คล้ายคลึงกัน นั่นคือในสมัยแรกเริ่มต่างมีฐานะเป็นรัฐอิสระมีราชวงศ์ของตนเองและมีความสัมพันธ์ใกล้ชิดกับอาณาจักรสุโขทัย และได้ถูกผนวกดินแดนเข้ากับอาณาจักรล้านนาในสมัยพระเจ้าติโลกราช ฉะนั้นจึงไม่ค่อยผูกพันกับเมืองเชียงใหม่ซึ่งเป็นศูนย์กลางสำคัญของอาณาจักรล้านนา ครั้นถึงในสมัยฟื้นฟูล้านนาซึ่งอยู่ร่วมสมัยกันกับกรุงรัตนโกสินทร์ เจ้าผู้ครองเมืองน่านและเมืองแพร่ต่างก็มีเจ้าผู้ครองนครอยู่คนละสายกับเจ้านายในตระกูลเจ้าเจ็ดตน

การตั้งถิ่นฐานในภาคเหนือจะมีลักษณะเด่นคือ กลุ่มเมืองจะกระจายตัวตามแอ่งหรือที่ราบลุ่มแม่น้ำ ลักษณะการตั้งถิ่นฐานจะยาวตามลำน้ำ ตามที่ราบจะมีชุมชนหนาแน่น ส่วนบนพื้นที่สูงจะมีประชากรเบาบางและเป็นที่อยู่ของชาวลัวะและยาง ซึ่งดำรงชีวิตด้วยการปลูกข้าวไร่และพืชไร่ต่างๆ ดังนั้นวิถีชีวิตของคนพื้นราบกับคนบนพื้นที่สูงจึงต่างกัน อันเป็นผลสืบเนื่องมาจากการกระจายตัวไปตามแอ่งต่างๆที่มีภูเขาขวางกั้นนั่นเอง จึงทำให้แต่ละเมืองติดต่อกันลำบาก ดังนั้นแต่ละเมืองจึงมีลักษณะเฉพาะถิ่นของตน เช่น ภาษาท้องถิ่น จะพบว่ามีสำเนียง, คำศัพท์เฉพาะถิ่นต่างกันไป แต่ถึงกระนั้นก็ยังมีความเข้าใจและอยู่ร่วมกันอย่างสงบสุข

เนื่องจากการมีพื้นฐานทางประวัติศาสตร์ร่วมกันมาอย่างยาวนาน จึงทำให้มีความเชื่อ ประเพณี ศิลปวัฒนธรรมที่คล้ายคลึงกัน แต่จะแตกต่างกันไปบ้างก็ขึ้นอยู่กับปัจจัยด้านความเป็นอยู่ที่ต่างกันของแต่ละท้องถิ่นเป็นตัวกำหนดสำคัญ

ในปัจจุบันคำว่า “ ล้านนา ” เป็นที่รู้จักกันทั่วไปว่าหมายถึง 8 จังหวัดของภาคเหนือ คือ เชียงใหม่, ลำพูน, ลำปาง, เชียงราย, พะเยา, แพร่, น่าน, และแม่ฮ่องสอน โดยมีศูนย์กลางสำคัญของดินแดนล้านนานับจากอดีตมาจนถึงปัจจุบัน คือ เมืองเชียงใหม่ ซึ่งมีอายุครบ 700 ปีนับตั้งแต่ก่อตั้งอาณาจักรโดยพญามังรายจนกระทั่งถึง พ.ศ. 2539

ชุมชนลุ่มแม่น้ำสำคัญก่อนอาณาจักรล้านนา
ประวัติศาสตร์ล้านนา
ความเสื่อมของอาณาจักรล้านนา
สรุปเหตุการณ์ภายหลังอาณาจักรล้านนา
เส้นทางประวัติศาสตร์ : ตามรอยพญามังราย