katharsis (catharsis) – การระบายอารมณ์ความรู้สึก

ศัพท์สำคัญอีกคำหนึ่งและเป็นที่ถกเถียงกันอย่างกว้างขวาง ในทฤษฎีศิลปะการเลียนแบบของอริสโตเติล คือศัพท์คำว่า katharsis (catharsis) สำหรับศัพท์นี้เป็นที่ตรึงใจและมีปัญหาทางวิชาการค่อนข้างมาก อย่างน้อยที่สุดนับจากคริสตศตวรรษที่ 16 เป็นต้นมา และแนวคิดดังกล่าวในการตีความทางวรรณคดี ดูเหมือนว่ายังคงมีอยู่อย่างต่อเนื่องมาเรื่อยๆ 3 แนวหลัก เกี่ยวกับการตีความคำว่า katharsis ประกอบด้วย
-ตัวแทนทางด้านการแพทย์ (representing the medical)
-ตัวแทนด้านศีลธรรมจรรยา (moral) และ
-ตัวแทนกระบวนการรับรู้ (cognitive view)

การตีความทางการแพทย์ อิทธิพลส่วนใหญ่สืบทอดมาจากผลงานของ Jacob Bernays, ซึ่งวางรากฐานอยู่ในการใช้ประโยชน์แนวคิด katharsis ของอริสโตเติลในเรื่อง Poetics (1341b36-1342a16) เพื่ออธิบายกระบวนการอันหนึ่งโดยผ่านดนตรี ซึ่งให้ผลในการรักษาทางการแพทย์ด้วยการชำระล้างอารมณ์ความรู้สึกที่มากเกินไปทางพยาธิวิทยา. Bernays สันนิษฐานว่า แบบฉบับของ katharsis ในเชิงบำบัดนี้ แน่นอน เกิดขึ้นในละครโศกนาฏกรรม ตามทัศนะในการตีความดังกล่าว ผู้ชมจะได้รับการสันนิษฐานว่าทุกข์ทรมานจากความสงสารและความกลัวมากเกินไป และแสวงหาการเยียวยาสำหรับอาการที่มากเกินไปนี้ โดยผ่านวิธีการรักษาแบบหนามยอกเอาหนามบ่ง(homeopathic cure) ซึ่งสามารถหาได้โดยการแสดงความรู้สึกสงสารและความกลัวเพิ่มเติมในละครโศกนาฏกรรม และประสบกับความพึงพอใจอันเนื่องมาจากความรู้สึกผ่อนคลาย เมื่อการรักษาสัมฤทธิผล

ถือเป็นเรื่องยุ่งยากมากเกี่ยวกับการตีความดังกล่าว ซึ่งร่ำร้องการเลียนแบบในทางศิลปะด้วยการถูกทำให้เป็นเช่นเดียวกับกระบวนการบำบัด อย่างไรก็ตาม ไม่มีหลักฐานใดในเรื่อง Poetics ที่ให้การสนับสนุนทัศนะอันนี้ ว่าเป้าหมายซึ่งเป็นสาระสำคัญของการเลียนแบบเป็นเรื่องของการบำบัด ที่จริงมีหลักฐานที่ค่อนข้างชัดเจนที่น้อมนำไปสู่ข้อสรุปที่ต่างไปเลยทีเดียว

การตีความเกี่ยวกับศีลธรรมจรรยา การตีความเรื่องของ katharsis ในฐานะรูปแบบหนึ่งของการทำให้ศีลธรรมบริสุทธิ์โดยนักการละครและนักวิจารณ์ชาวเยอรมันที่ยิ่งใหญ่ G. E. Lessing, ทัศนะของเขา บ่อยครั้งมักจะร่วมไปกับแง่มุมต่างๆ เกี่ยวกับทฤษฎีการล้างบาป(purgation theory) ซึ่งมีอิทธิพลมากกับบรรดานักวิจารณ์ต่อมา การตีความทำนองนี้ได้รับการวางอยู่บนพื้นฐานย่อหน้าหนึ่งใน the Nicomachean Ethics (1106b16-23) ที่ยืนยันว่า เป้าหมายของเราจักต้องประสบกับอารมณ์ความรู้สึกทางด้านศีลธรรม นั่นคือ ในความสอคล้องต้องกันกับวิธีการอันเหมาะสมระหว่างการมากจนเกินไป กับการน้อยจนเกินไป(ขาดแคลน)

ทฤษฎีการชำระล้างเกี่ยวกับความรู้สึกสงสารและความกลัว ซึ่งในเชิงพยาธิวิทยากล่าวว่าจักต้องถูกเคลื่อนย้ายออกไป ในขณะที่การตีความไปในเชิงการทำให้บริสุทธิ์ ทำให้ประสบการณ์เกี่ยวกับอารมณ์ความรู้สึกเหล่านี้เป็นไปในหนทางและภาพรวมที่เหมาะสม อันเป็นเครื่องหมายหนึ่งของความดี. แนวคิดเรื่อง katharsis ในฐานะเป็นการทำให้บริสุทธิ์ในแนวทางศีลธรรมดังกล่าว คือการชำระล้าง ไม่มีหลักฐานใดในเชิงสนับสนุนในตัวบทเรื่อง Poetics เช่นกัน

การตีความในเชิงกระบวนการรับรู้ เมื่อเราหันไปสู่การตีความศัพท์คำว่า Katharsis ในเชิงกระบวนการรับรู้ เราได้พบกับพยานหลักฐานสนับสนุนอย่างชัดแจ้งใน the Poetics. หลักฐานดังกล่าวได้รับการสำรวจอย่างสมบูรณ์ที่สุดโดย Kurt von Fritz, Pedro Laín Entralgo, และ Leon Golden. อันดับแรก เราหวนรำลึกถึงย่อหน้าสำคัญใน chapter 4 (1448b4-17) ซึ่งอริสโตเติลบอกกับเราว่า การเลียนแบบหรือการสำเนานั้น โดยธรรมชาติแล้วคือส่วนหนึ่งของประสบการณ์มนุษย์นับจากวัยเด็กเป็นต้นมา นั่นคือพื้นฐานของเราเกี่ยวกับประสบการณ์การเรียนรู้มาแต่แรก และเป็นสิ่งที่มนุษย์ทั้งมวลได้รับความพึงพอใจจากมัน ความพึงพอใจนี้ไม่ได้สืบทอดมาจากธรรมชาติของวัตถุที่เป็นตัวแทนในการเลียนแบบ อริสโตเติลกล่าวว่า เรารู้สึกพึงพอใจในวัตถุต่างๆ ที่ถูกเลียนแบบ อย่างเช่น “สัตว์ป่าอันร้ายกาจและซากศพต่างๆ” ซึ่งอาจเป็นสาเหตุให้เราเจ็บปวดและรังเกียจเมื่อเราพบเห็นพวกมันในความเป็นจริง สำหรับอริสโตเติล ความรู้สึกพึงพอใจที่เกิดขึ้นจากการเลียนแบบคือความพึงพอใจเกี่ยวกับการเรียนรู้และอนุมานได้ ซึ่ง”ไม่ใช่เพียงความพอใจยินดีส่วนใหญ่ของบรรดานักปรัชญาเท่านั้น แต่เป็นความรู้สึกพอใจเพลิดเพลินสำหรับคนทั่วไปด้วย แม้จะในหนทางที่จำกัดกว่า

อริสโตเติลยังสนับสนุนธรรมชาติกระบวนการรับรู้และเป้าหมายต่างๆ ของการเลียนแบบต่อมา เมื่อเขาได้ให้เหตุผลเกี่ยวกับกวีนิพนธ์ใน chapter 9 ถึงมิติทางปรัชญาซึ่งเกิดขึ้นจากความสามารถของมันในการแสดงออกอย่างเป็นสากลมากกว่าเป็นเรื่องราวเฉพาะต่างๆ(its capacity to express universals rather than particulars). ใน chapter 14 (1453b8-14) เขาได้บอกกับเราว่า “เป็นเรื่องจำเป็นสำหรับนักกวีที่จะจัดหาความพึงพอใจจากความรู้สึกสงสารและความกลัวโดยผ่านการเลียนแบบ” และอีกครั้งที่เรียกร้องความสนใจในบทบาทหน้าที่กระบวนการรับรู้เกี่ยวกับการจำลองแบบ ซึ่งความพึงพอใจโดยสาระแล้วที่เรารับรู้ เป็น”การเรียนรู้และการอนุมาน”(learning and inference)

ใจความเกี่ยวกับ katharsis ในฐานะ”กระบวนการรับรู้” เป็นผลผลิตทางแนวคิดสำคัญของคริสตศตวรรษที่ 20. ส่วนการแปลที่บ่งถึง”การชำระล้าง”และ”การทำให้บริสุทธิ์”(purgation and purification)มีอิทธิพลครอบงำการตีความเกี่ยวกับคำว่า katharsis นับจากคริสตศตวรรษที่ 16 จนมาถึงช่วงสิ้นสุดของคริสตศตวรรษที่ 19 ซึ่ง Ingram Bywater ได้รวบรวมเอาไว้ในภาคผนวกงานพิมพ์ที่สำคัญเรื่อง Poetics ของเขา

Donald Keesey ในการสำรวจของเขาช่วงปี 1979 เกี่ยวกับการตีความศัพท์คำว่า katharsis ในคริสตศตวรรษที่ 20 ได้หมายเหตุสิ่งที่ปรากฏเกี่ยวกับความแตกต่างอย่างหลากหลายของความกระจ่างในการวิเคราะห์เมื่อไม่นานมานี้. Matthias Luserke, ในงานรวบรวมเอกสารของหลายๆ คนของเขา ช่วงคริสตศตวรรษที่ 19 และ 20 ซึ่งสัมพันธ์กับการตีความคำว่า katharsis, รวมถึงความเรียง 2 ชิ้นที่อุทิศให้กับการให้ความชัดเจนเกี่ยวกับทฤษฎี katharsis ในรูปแบบบริสุทธิ์ หรือรูปแบบที่ได้รับการแก้ไข. อย่างไรก็ตาม คำว่า Katharsis ทัศนะเกี่ยวกับกระบวนการรับรู้ ปัจจุบันกำลังได้รับการผลักดันในฐานะทางเลือกหนึ่งในการตีความตามจารีตเกี่ยวกับ”การชำระล้าง”และ”การทำให้บริสุทธิ์”(purgation and purification)

Gerald Else, แม้ว่าเขาไม่เคยยอมรับการตีความในเชิงสติปัญญาเกี่ยวกับคำว่า katharsis, ซึ่งเปิดประตูสู่หนทางการตีความ โดยการโจมตีของเขาอย่างแหลมคมเกี่ยวกับทฤษฎีการชำระล้าง เขาได้เรียกร้องความสนใจต่อข้อเท็จจริงที่ว่า ทฤษฎีดังกล่าว”สันนิษฐานล่วงหน้าว่า พวกเราไปดูละครโศกนาฏกรรม(อย่างไม่รู้ตัว ถ้าคุณเป็นแบบนั้น)ในฐานะผู้ป่วยที่ต้องการได้รับการบำบัด ปลดเปลื้อง ฟื้นฟูสู่สุขภาวะทางจิต. แต่ทว่า ไม่มีสักคำในงาน Poetics ที่สนับสนุนทัศนะเช่นนี้ ไม่มีการแย้มนัยว่าตอนจบของละครคือการเยียวยารักษา หรือช่วยบรรเทาภาวะพยาธิวิทยา”

Gerald Else, ในความโน้มเอียงของเขา ได้นิยามคำว่า katharsis ในฐานะ “การแสดงละครโศกนาฏกรรมรทำให้เกิดความบริสุทธิ์ โดยการพิสูจน์ว่า แรงกระตุ้นของมันไม่ใช่เรื่องสกปรกทางศีลธรรมหรือเป็นมลพิษทางศีลธรรม(morally polluted)(miaron). ดังผลที่ตามมาเกี่ยวกับการกำหนดหรือมุ่งมั่นให้ผู้ชมได้รับความยินยอมกับประสบการณ์ความรู้สึกสงสารต่อตัวเอกในละครโศกนาฏกรรม. ทั้งๆ ที่ Else จะไม่เต็มใจนักที่จะยอมรับการตีความ katharsis ว่าเป็น”การทำให้กระจ่างชัด”(clarification), แต่ทัศนะของเขาต้องการให้ katharsis ได้รับการวางอยู่บนพื้นฐานรูปแบบบางประการของกระบวนการรับรู้ นับจากการตัดสินว่า การแสดงมิได้เป็นมลพิษทางศีลธรรม จักต้องเริ่มต้นด้วยการวิเคราะห์ทางด้านสติปัญญาเกี่ยวกับสถานการณ์ต่างๆ ภายใต้สิ่งที่การแสดงได้ถูกนำเสนออกมา

คำว่า katharsis ในทัศนะเกี่ยวกับการรับรู้(cognitive)ได้รับการสนับสนุนทั้งโดยการวิเคราะห์เกี่ยวกับข้อถกเถียงภายในเรื่อง Poetics และโดยข้อถกเถียงต่างๆ ที่วางอยู่บนพื้นฐานที่คำต่างๆ ถูกใช้ในการบำบัดทางจิตในสมัยโบราณและสมัยใหม่. ทั้ง Pedro Lain Entralgo, นักประวัติศาสตร์ทางการแพทย์โบราณ และ Bennett Simon, จิตแพทย์เชิงปฏิบัติ ได้ให้ความเข้าใจอย่างกระจ่างในลักษณะเชิญชวนสู่หนทางที่คำต่างๆ ในบริบทตัวอักษรที่ส่งผลต่อผู้ชม. Lain Entralgo บันทึกว่าในจิตใจของผู้ดูละครโศกนาฏกรรม มี”ความเรียกร้องต้องการอย่างลึกซึ้งสำหรับการแสดงออกและความกระจ่างชัดเกี่ยวกับชะตากรรมของมนุษย์” และยังบันทึกต่อไปว่า ความพึงพอใจทางอารมณ์และทางร่างกายใดๆ ที่รู้สึกได้ในละครโศกนาฏกรรม คือผลลัพธ์ขั้นทุติยภูมิของความพึงพอใจทางสติปัญญาขั้นปฐมภูมิ(any emotional and somatic pleasure felt in tragedy is a secondary resultant of a primary intellectual pleasure)

ในการพิจารณาถึงความพึงพอใจทางอารมณ์และทางร่างกาย เขากล่าวว่า “การก่อเกิดภาวะเช่นนั้นได้ (ความพึงพอใจต่างๆ) จักต้องไปเกี่ยวข้องกับระเบียบของความดีของวิญญาน(the good order of the soul), ทั้งที่เกี่ยวกับอารมณ์ความรู้สึกของตัวละคร ได้ให้เหตุผลว่า ละครโศกนาฏกรรมควรนำพาคนบางคนไปสู่การปรับเปลี่ยนและความรู้สึกใหม่เกี่ยวกับสิ่งซึ่งคนๆ หนึ่งเป็น และคนๆ นั้นดำรงความสัมพันธ์กับผู้คนรายรอบเขา … ผู้ชมได้เรียนรู้ความรู้สึกใหม่เกี่ยวกับความเป็นไปได้ต่างๆ ในภาวะความเป็นมนุษย์ และในความปรองดองกับอำนาจที่มีพลังมากกว่าปัจเจกชนใดๆ. ในการบำบัด เราคาดหวังถึงทัศนะที่แผ่ขยายออกไปอันหนึ่งของความเป็นไปได้ต่างๆ ที่เปิดประตูสู่ความสัมพันธ์กับตัวเองและคนอื่นๆ. ด้วยเหตุนี้ การบำบัดที่ดีและละครที่ดีจึงมีจุดร่วมกันในชุดหนึ่งของกระบวนการภายใน

แต่อย่างไรก็ตาม Simon เข้าใจได้อย่างถูกต้อง ในฐานะผู้ปกป้องทฤษฎีการชำระล้างของศัพท์คำว่า katharsis ซึ่งโดยสาระแล้ว ไม่มีความแตกต่างระหว่างการบำบัดกับสุนทรียศาสตร์ เขาบันทึกว่า ”สำหรับชนชาวกรีกแล้ว โรงละครแต่เดิมมิได้มีเจตนาสร้างขึ้นมาเพื่อการบำบัดสำหรับผู้คนที่มีความเศร้าโศกหรือจิตใจปั่นป่วนโดยเฉพาะ แต่มันได้รับการคาดหวังให้จัดหารูปแบบของความพึงพอใจหนึ่งขึ้นมาในวัฒนธรรมกรีก และเป็นส่วนหนึ่งที่สมบูรณ์ของการศึกษา (paideia) (การศึกษาในความหมายที่กว้างที่สุด - education in the broadest sense) ของชาวเอเธเนียนแต่ละคน" (144-45). นี่คือสาระหนึ่งซึ่งสำคัญอย่างยิ่ง – สิ่งกระตุ้นชักนำด้วยคำพูดของการโต้ตอบด้วยสติปัญญาและอารมณ์ความรู้สึก ซึ่งกระบวนการทั้งสองต่างมีส่วนร่วมปันกัน

พยานหลักฐานสำหรับการตีความศัพท์คำว่า katharsis ในฐานะ”การทำให้สติปัญญาชัดเจน”(intellectual clarification) วางอยู่บนพื้นฐานข้อถกเถียงด้วยเหตุผลภายใน the Poetics ที่ได้รับการเสนอโดย Leon Golden, Martha Nussbaum, และ Christian Wagner บุคคลเหล่านี้ได้นำเสนอหนทางที่ขยายกว้างออกไป หรือเปลี่ยนแปลงการตีความนี้. Nussbaum ได้ให้เหตุผลสำหรับคำว่า katharsis ในฐานะ”ความกระจ่างชัด”(clarification) แต่เป็นความกระจ่างชัดที่มิได้ขึ้นอยู่กับเรื่องสติปัญญาโดยเฉพาะเท่านั้น ความกระจ่างชัดนี้ยังถูกให้กำเนิดโดยอารมณ์ความรู้สึกด้วย. สำหรับ Wagner ยืนยันว่า ความกระจ่างชัดนั้นที่เกี่ยวพันกับละครโศกนาฏกรรม ถูกจำกัดสู่ประเด็นปัญหาทางด้านจริยธรรมต่างๆ