กลุ่มต่าง ๆ ของจิตวิทยา

(School of Psychology)

กลุ่มต่าง ๆ มีความเชื่อหลักแตกต่างกันอยู่ 7 สำนัก ดังต่อไปนี้

กลุ่มโครงสร้างแห่งจิต (Structuralism) ทิทเช เนอร์ (Titchener) อธิบายโครงสร้างของจิตแยกออกเป็น 3 ส่วน คือ การสัมผัส การรับรู้ และ ความรู้สึก มีวิธีการหลักในการศึกษาจิตใจ คือ การพินิจภายในจิตใจ
กลุ่มหน้าที่ของจิต (Functionalism) เจมส์ (William James) เห็นว่า นักจิตวิทยาควรสนใจศึกษาหน้าที่ของจิตใจ ไม่ใช่โครงสร้าง (สนใจว่าอะไรที่จิตทำมากกว่าจิตคืออะไร) มองว่าจิตสำนึกของมนุษย์ทำให้กระบวนการคิดการตัดสินใจช่วยให้มนุษย์มีชีวิตอยู่ได้ ดิวอี้ (John Dewey) เห็นว่าจุดเน้นการศึกษาไม่ควรอยู่ที่เนื้อหาแต่อยู่ที่ความต้องการของนักเรียน มีการพัฒนาวิธีวิจัยมากขึ้น เช่น วิธีแบบสอบถาม การทดสอบ และวิธีพรรณนาเกี่ยวกับพฤติกรรมเชิงปรนัย
กลุ่มจิตวิทยาเกสทอลท์ จิตวิทยา เกสทอลท์ เป็นปฏิกิริยาต่อต้านการเน้นวิธีแยกย่อยมากเกินไป ต่อต้านความเชื่ออย่างมืดบอด ต่อต้านการวิเคราะห์และการแยกย่อย พวกเขาเชื่อว่าความเข้าใจพฤติกรรมจะต้องใช้แนวองค์รวม
กลุ่มจิตวิเคราะห์ (Psychoanalysis) ฟรอยด์ (Sigmund Freud) แพทย์ชาวออสเตรีย สนใจค้นหาสาเหตุทางจิตที่ก่อให้เกิดอาการผิดปกติในตัวมนุษย์ ฟรอยด์ศึกษาข้อมูลจากผู้ป่วยจำนวนมากประกอบกับการวิเคราะห์ตนเองทำให้เชื่อว่า ความผิดปกติของจิตมีรากฐานมาจากความขัดแย้งทางเพศและเป็นไปอย่างไร้สำนึก ความคิดจิตวิเคราะห์มีอิทธิพลมากต่อจิตวิทยาถือเป็นคลื่นลูกที่หนึ่งในองค์การจิตวิทยา โดยแนวคิดที่น่าสนใจ มีดังนี้

ระดับชั้นแห่งจิต

จิตสำนึก (Conscious) บรรจุสิ่งที่เรารับรู้ได้ด้วยประสาทสัมผัส พร้อมทั้งประสบการณ์ที่ตระหนักรู้ได้ในช่วงเวลานั้น
จิตก่อนสำนึก (preconscious) เป็นที่รวมประสบการณ์ทั้งหมดซึ่งไม่ได้สำนึกถึงในขณะนั้นแต่สามารถระลึกได้หากใช้ความพยายาม
จิตไร้สำนึก (unconscious) เป็นแหล่งสำคัญที่พฤติกรรมมนุษย์ก่อรูปและถูกปรุงแต่งขึ้นโดยอาศัยแรงขับ และแรงกระตุ้นที่อยู่ส่วนลึกของจิตใจ

โครงสร้างของบุคลิกภาพ

อิด (id) เป็นสัญชาตญาณดั้งเดิมซึ่งเป็นความต้องการพื้นฐานที่ต้องการการตอบสนองทันที
- ความปรารถนาที่จะมีชีวิตอยู่ (life wish) เห็นได้จาก แรงกระตุ้นที่จะมีชีวิตอยู่ การสร้างสรรค์ ความรัก ลิปิโด (libido) ซึ่งแสดงถึงพฤติกรรมที่สัมพันธ์กับเรื่อง เพศ ความผูกพันอื่น ๆ
- ความปรารถนาที่จะตาย (death wish) เห็นได้จากแรงกระตุ้นที่ทำพฤติกรรมเชิงทำลายต่าง ๆ
อีโก (Ego) ซึ่งพัฒนาขึ้นมา เพื่อเชื่อมโยงความต้องการของอิดให้เข้ากับความเป็นจริงของโลกภายนอก หน้าที่ของอีโกเป็นการรักษาความสมดุลของบุคลิกภาพระหว่างอิดและซูเปอร์อีโก
ซูเปอร์อีโก (Super ego) เป็นส่วนที่ทำหน้าที่บอกถึง ถูก ผิด ดี เลว ในชีวิตมนุษย์ ซูเปอร์อีโก เป็นส่วนที่พัฒนามาทีละน้อย ตั้งแต่วัยเด็กเพื่อให้เข้ากับค่านิยมและมาตรฐานของสังคม แบ่งเป็น
- สัมปชัญญะ หรือ สำนึก เป็นส่วนที่หักห้ามความต้องการหรือพฤติกรรมที่ไม่พึงปรารถนา
- ตนในอุดมคติ เป็นส่วนที่กระตุ้นให้เกิดพฤติกรรมที่พึงปรารถนาเพิ่มขึ้น

ขั้นตอนของพัฒนาการ

ทฤษฎีจิตวิเคราะห์ให้ความสำคัญต่อพัฒนาการมนุษย์ในช่วง 5 ขวบปีแรก ของชีวิตถือว่าเป็นจุดวิกฤตของพัฒนาการ เป็นช่วงที่บุคลิกภาพของบุคคลได้ก่อตัวขึ้นและเปลี่ยนแปลงไปตามลำดับ

ขั้นปาก 0 – 1 ปี เป็นขั้นที่ความเอาใจใส่และกิจกรรมของทารก จะมีศูนย์กลางอยู่ที่ปาก ท่ออาหารและกระเพาะ เด็กจะเพลิดเพลินกับการได้รับอาหาร เชื่อมโยงเข้ากับเจตคติของผู้ใหญ่ที่แสดงออกมาในระหว่างให้อาหาร หากเด็กเกิดความเครียด และคับข้องใจ พัฒนาการจะถูกยับยั้งนำไปสู่กิจกรรมที่ผิดปกติในวัยผู้ใหญ่ เช่น กิจกรรมเกินพอดีในการดื่ม สูบ รับประทาน หรือพูด และยังสัมพันธ์กับความรู้สึกปลอดภัยด้วย
ขั้นทวารหนัก 2 – 3 ปี ขั้นนี้ความสนใจของเด็กจะเลื่อนไปสู่กิจกรรมขับถ่าย ซึ่งเป็นช่วงเวลาเดียวกับที่พ่อแม่ฝึกคัดขับถ่ายให้เด็ก วิธีฝึกของพ่อแม่มีผลต่อเจตคติบางประการ เช่น ความสะอาด และการควบคุม ส่งผลต่อพัฒนาการบุคลิกภาพของเด็ก การฝึกอย่างเข้มงวดหรือปล่อยปละละเลยล้วนหยุดยั้งพัฒนาการขั้นนี้ เมื่อโตขึ้นมีแนวโน้มจะตระหนี่ ดื้อ เจ้าระเบียบ นิยมความสมบูรณ์แบบ ขั้นนี้เป็นขั้นที่เด็กพัฒนาความรู้สึกเป็นเจ้าของ กับการรู้จักอำนาจ และควบคุมตนเอง
ขั้นอวัยวะเพศ 3 – 5 ปี เด็กเริ่มโตพอที่จะตระหนักถึงร่างกายของตนเองโดยเฉพาะอวัยวะเพศ ซึ่งเป็นแหล่ง ผัสสะของความพอใจที่เด็กเพิ่งมีประสบการณ์ ขั้นนี้เด็กชายจะรักแม่ และต่อต้านพ่อ (Oedipus complex) ส่วนเด็กหญิงจะรัก พ่อ และต่อต้านแม่ (Electra complex) เด็กเผชิญกับความวิตกกังวลและรู้สึกผิดในการต่อต้านพ่อหรือแม่ เมื่อต่อต้านไม่สำเร็จ เด็กจะเลียนแบบพ่อแม่ซึ่งเป็นเพศเดียวกับตน เรียกว่า การเทียบเคียงแบบป้องกันตน (defensive identification) และซูเปอร์อีโกได้เริ่มก่อตัวขึ้น

กลุ่มพฤติกรรมนิยม

แนวคิดนี้ให้ความสำคัญต่อประสบการณ์ภายนอก พฤติกรรมภายนอก การกระทำและการตอบสนอง วัตสัน (John B. Watson) ได้เสนอว่านักจิตวิทยาในฐานะนักวิทยาศาสตร์ ควรศึกษาธรรมชาติของมนุษย์ส่วนที่สังเกตได้ ไม่ควรศึกษามโนทัศน์ประเภทจิตใจ จิตรู้สึก ฯลฯ คือศึกษาพฤติกรรมที่เขาทำไม่ใช่สิ่งที่เขาคิดหรือรู้สึกเขาได้พยายามอธิบายพฤติกรรมในรูปแบบของสิ่งเร้าและการตอบสนอง แนวคิดนี้ต่างจากจิตวิเคราะห์มาก และจัดว่าเป็นคลื่นลูกที่สองของจิตวิทยา

จุดเริ่มมาจากนักสรีระวิทยา ชาวรัสเซีย ชื่อ อิวาน พาฟลอฟ (Ivan Pavlov) ทำการทดลองให้สุนัขหลั่งน้ำลายเมื่อได้ยินเสียงกระดิ่ง โดยอินทรีย์ (สุนัข) เกิดการเชื่อมโยงสิ่งเร้า 2 สิ่ง คือ เสียงกระดิ่งกับผงเนื้อ จนเกิดการตอบสนองโดยน้ำลายไหล เมื่อได้ยินเสียงกระดิ่ง

ส่วนประกอบของกระบวนการวางเงื่อนไข

สิ่งเร้าที่ไม่มีเงื่อนไข UCS (Unconditional Stimulus)
สิ่งเร้าที่มีเงื่อนไข CS (Conditional Stimulus)
การตอบสนองอย่างไม่มีเงื่อนไข UCR (Unconditional Response)
การตอบสนองอย่างมีเงื่อนไข CR (Conditional Response)

สกินเนอร์ (B.F. Skinner) ได้กำหนดการวางเงื่อนไขการกระทำ ซึ่งเป็นเทคนิคที่ใช้กันมากในปัจจุบัน โดยวิธีการวางเงื่อนไขจะใช้การเสริมแรง โดยทดลองกับสัตว์ในห้องปฏิบัติการและค้นคว้าจนพบว่าใช้ได้ดีกับมนุษย์

หลักการวางเงื่อนไขผลกรรม (Operant Conditioning) มีแนวคิดว่า การกระทำใด ๆ (Operant) ย่อมก่อให้เกิดผลกรรม (Consequence หรือ Effect)

การเรียนรู้เงื่อนไขผลกรรมนี้ต้องการให้เกิดพฤติกรรมโดยใช้ผลกรรมเป็นตัวควบคุม ผลกรรมที่เกิดขึ้น

ถ้าเป็นผลกรรมที่ต้องการ เป็นผลกรรมเชิงบวก เรียก การเสริมแรง
ถ้าเป็นผลกรรมที่ไม่ต้องการ เป็นผลกรรมเชิงลบ เรียกว่า การลงโทษ

การเสริมแรง หมายถึง การทำให้มีพฤติกรรมเพิ่มขึ้นอันเนื่องจากผลกรรม ได้แก่

เสริมแรงทางบวก เช่น ทำงานเสร็จแล้วแม่ให้ถูโทรทัศน์
เสริมแรงทางเชิงลบ เช่น การขึ้นสะพานลอยเพื่อพ้นจากการถูกจับ

การลงโทษ หมายถึง การให้ผลกรรมที่ไม่ต้องการ หรือ ถอดถอนสิ่งที่ต้องการแล้วทำให้พฤติกรรมลดลง ได้แก่

การลงโทษทางบวก เช่น เด็กส่งเสียงดัง แล้วถูกดุ
การลงโทษทางลบ เช่น ทำการบ้านไม่เสร็จแล้วแม่ไม่ให้ไปเล่นเกมส์

กลุ่มปัญญานิยม

ช่วงปี 1960 เป็นต้นมา นักจิตวิทยาปัญญานิยมเริ่มต่อต้านแนวความคิดพฤติกรรมนิยม แบบเก่าที่ปฏิบัติกับบุคคลราวกับเป็นกล่องดำ ซึ่งสามารถเข้าใจได้อย่างง่าย ๆ โดยการวัดสิ่งเร้าที่เข้าไปข้างใน (กล่องดำ) และการตอบสนองที่ออกมาข้างนอก แต่นักจิตวิทยาปัญญานิยมยืนยันว่านักจิตวิทยาต้องพยายามเข้าใจว่าอะไรกำลังเกิดขึ้นภายในกล่องดำ โดยเฉพาะอย่างยิ่งการทำงานของจิต เช่น ความคิด การรับรู้ ความจำ การใส่ใจ การแก้ปัญหา และภาษา โดยมุ่งแสวงหาความรู้ที่ชัดเจนถึงวิธีการที่กระบวนการเหล่านี้ทำงาน และนำมาประยุกต์ใช้ รวมทั้งการพินิจ-ภายในอย่างไม่เป็นทางการ ก็ควรนำมาใช้เพื่อค้นหา ส่วนวิธีแบบปรนัย (objective methods) นำมาใช้เพื่อทดสอบยืนยัน จิตวิทยาแนวปัญญาจึงเป็นการรวมลักษณะต่าง ๆ ของ กลุ่มโครงสร้าง-จิต กลุ่มหน้าที่ของจิต จิตวิทยาเกสทอลท์ และกลุ่มพฤติกรรมนิยมเข้าไว้ด้วยกัน

กลุ่มมนุษยนิยม

พัฒนาขึ้นมาประมาณ คศ. 1960 โดยเป็นแนวคิดของนักจิตวิทยากลุ่มหนึ่งมีอับราฮัม มาสโลว์ (Abraham Maslow) เป็นผู้นำกลุ่ม ได้พัฒนาทฤษฎีที่ต่างออกไปจากกลุ่มจิตวิเคราะห์และกลุ่มพฤติกรรมนิยม จัดเป็นคลื่นลูกที่สามของจิตวิทยาลักษณะเด่นคือ มิได้เป็นทฤษฎีที่จัดระบบไว้เดี่ยว ๆ แต่เป็นการสะสมแนวคิดจากปรัชญา และแนวคิดจิตวิทยาร่วมสมัยเข้าไว้ด้วยกัน นักจิตวิทยามนุษยนิยม เช่น มาสโลว์ และ โรเจอส์ (Carl Rogers) เชื่อว่ามนุษย์ตามธรรมชาติมีความโน้มเอียงที่จะมีการพัฒนาไปสู่ระดับที่สูงขึ้น เขาจะพัฒนาไปถึงจุดสูงสุดตามศักยภาพของเขา มนุษย์มีความสามารถที่จะตัดสินใจเกี่ยวกับชีวิตเขา นักจิตวิทยากลุ่มนี้ให้ความสำคัญต่อประสบการณ์ของมนุษย์ให้ความสำคัญต่อวิธีการที่บุคคลรับรู้ตนเองอย่างเป็นอัตนัยไม่ว่าจะเป็นภาพลักษณ์ ค่านิยม ทางเลือก หรืออื่น ๆ การทำความเข้าใจบุคคลในวิธีการที่เขารับรู้ตนเองและรับรู้โลกที่แวดล้อมเขาโดยมองจากแง่มุมของตัวเขาเอง

แนวคิดเกี่ยวกับตนเองของบุคคลเป็นตัวแปรแทรก จากโลกพฤติกรรมนิยม สิ่งเร้า การตอบสนอง มาเป็นสิ่งเร้า บุคคล การตอบสนอง ทำให้อธิบายได้ว่า สิ่งเร้าเดียวกัน ถูกวางเงื่อนไขเดียวกัน เหตุใดบุคคลจึงมีพฤติกรรมตอบสนองต่างกันออกไป เพราะเขารับรู้สิ่งเร้าและเงื่อนไขต่างกันนั่นเอง

กลุ่มเหนือตน

จิตวิทยาแนวนี้อาจเริ่มจากเจมส์ (William James) นักจิตวิทยาอเมริกันคนแรกที่สนใจประสบการณ์ลึกซึ้งหรือประสบการณ์อัศจรรย์ทางจิตที่เกิดขึ้นกับคน แต่สนใจในแง่จิตวิทยามากกว่าแง่ศาสนา เจมส์เสนอว่าประสบการณ์อัศจรรย์นี้เป็นรากฐานของศาสนาต่าง ๆ เป็นตัวแทนของแรงกระตุ้นตามธรรมชาติในเชิงบวก

นักจิตวิทยาบางคนก็สนใจประสบการณ์เหนือตน เช่น จุง (Carl Jung) ได้เขียนถึงประสบการณ์เหนือตนไร้สำนึกของมนุษย์ และแสดงออกโดยอ้อมด้วยการ ฝัน พิธีกรรมหรือสัญลักษณ์ แสดงออกโดยตรงจากประสบการณ์อัศจรรย์ทางจิต คำว่าเหนือตน มาสโลว์คิดขึ้นเพื่อใช้เรียกแนวคิดใหม่ของจิตวิทยา และมาสโลว์เห็นว่าจิตวิทยาเหนือตนเป็นคลื่นลูกที่ 4 ของจิตวิทยาต่อจากแนวคิดมนุษยนิยม

แนวคิดหลัก คือ การให้ความสนใจสิ่งที่อยู่เหนือความต้องการ และความสนใจของมนุษย์ออกไปมาสโลว์ พบว่า บางคนที่พัฒนาความต้องการไปจนถึงขั้นสูงสุด คือ สัจจการแห่งตนมีประสบการณ์อัศจรรย์ทางจิตเกิดขึ้นบ่อย ๆ แต่บางคนกลับไม่เคยพบ จึงทำให้เห็นความแตกต่างระหว่างสัจจการแห่งตน กับเหนือตนหรือล่วงพ้นต้น จิตวิทยาเหนือตนไม่ใช่ระบบความคิดแบบแบ่งแยก แต่สนใจที่จะเปิดเผยธรรมธรรมชาติของมนุษย์ในระดับที่ลึกซึ้ง แต่ก็ไม่ปฏิเสธความเป็นปัจเจกบุคคล สนใจต่อพัฒนาการทางจิตเท่า ๆ กับพัฒนาการทางจิตวิญญาณ สนใจประสบการณ์ธรรมดา เท่า ๆ กับประสบการณ์อัศจรรย์ สนใจแกนในการปฏิบัติของจิตวิทยาเหนือตน รวมไปถึง การทำสมาธิ การฝึกสติ การพิจารณาใคร่ครวญ และสนใจค้นหาปรากฏการณ์ต่าง ๆ และเปรียบเทียบกับแนวคิดของจิตวิทยากลุ่มต่าง ๆ อาจถือได้ว่าจิตวิทยากลุ่มนี้เป็นการรวมกันระหว่างแนวคิดของจิตวิทยาตะวันตก กับแนวคิดภูมิปัญญาตะวันออกบางแนวคิด

สาระสำคัญของวิชาจิตวิทยา คือ การศึกษาถึงเรื่องของพฤติกรรมมนุษย์ และมีสาขาต่างๆ ของจิตวิทยามากมาย ได้แก่

จิตวิทยาการทดลอง
“นักจิตวิทยาใช้วิธีการทดลอง เพื่อศึกษาบุคคลตอบสนองต่อสิ่งเร้ารอบตัวอย่างไร”
จิตวิทยาสรีระ
“ค้นคว้าหาความสัมพันธ์ระหว่างกระบวนการทางชีววิทยาและพฤติกรรม”
จิตวิทยาพัฒนาการ
“เกี่ยวข้องกับการเจริญเติบโตของมนุษย์ ตัวประกอบที่มีผลต่อพฤติกรรม ความสามารถเฉพาะอย่างตั้งแต่เกิดจนชรา”
จิตวิทยาสังคม
“สนใจปฏิสัมพันธ์ระหว่างบุคคลมีอิทธิพลต่อทัศนคติ และพฤติกรรม ศึกษาพฤติกรรมกลุ่ม”
จิตวิทยาบุคลิกภาพ
“มุ่งศึกษา ความแตกต่างระหว่างปัจเจกบุคคลสนใจศึกษาคุณสมบัติเฉพาะของแต่ละบุคคล”
จิตวิทยาคลินิก
“ประยุกต์กฎของจิตวิทยากับการวินิจฉัยและการบำบัดอาการทางจิต โรคประสาท และปัญหาการปรับตัว”
จิตวิทยาการปรึกษา
“คล้ายกับจิตวิทยาคลินิก แต่ปัญหาของผู้ป่วยรุนแรงน้อยกว่า เช่น ปัญหาการปรับตัว การเรียน อาชีพ ปัญหาส่วนตัวและสังคม”
จิตวิทยาอุตสาหกรรม
“ทำงานกับบริษัทหรือเป็นที่ปรึกษาองค์การต่าง ๆ เกี่ยวกับการคัดเลือกคน การพัฒนา การฝึกอบรมการทำงาน”
จิตวิทยาการศึกษา
“ชำนาญ เกี่ยวกับ เรื่องการเรียนการสอน อาจทำงานในโรงเรียนหรือมหาวิทยาลัยทำการวิจัย ศึกษาเรื่องการเรียนรู้มนุษย์”

จิตวิทยา
จิตวิทยาพื้นฐาน
จิตวิทยากับผู้นำ
จิตวิทยาการเรียนรู้