ระบบประสาทโซมาติก

(Somatic nervous system หรือ SNS)

ระบบประสาทโซมาติก เป็นการควบคุมการทำงานของกล้ามเนื้อลายโดยเริ่มจากหน่วยรับความรู้สึก รับกระแสประสาทเข้าสู่เส้นประสาทไขสันหลังแล้วส่งต่อไปยังสมอง หรือกระแสประสาทจากหน่วยรับความรู้สึกส่งเข้าสมองโดยตรง จากนั้นสมองจะส่งกระแสประสาทนำคำสั่งออกมาทางเส้นประสาทสมอง หรือเส้นประสาทไขสันหลังไปยังหน่วยปฏิบัติงาน ซึ่งเป็นกล้ามเนื้อลาย หรือกล้ามเนื้อที่ยึดติดกับกระดูก ซึ่งเป็นกล้ามเนื้อที่อยู่ภายในอำนาจจิตใจ (Voluntary) เช่น บังคับให้เดิน นั่ง ยืน คือเกี่ยวกับการเคลื่อนไหวหรือทรงตัวซึ่งอยู่ภายใต้การบังคับของสมองส่วนเซรีบรัม หรืออาจเขียนแผนผังการทำงานได้ดังนี้

ดังนั้น ระบบประสาทโซมาติก จึงนำกระแสประสาทจากสมองหรือไขสันหลังออกไปยังหน่วยปฏิบัติงาน ซึ่งได้แก่ กล้ามเนื้อลายเป็นส่วนใหญ่ เพื่อตอบสนองต่อสิ่งเร้าภายนอก การทำงานของระบบประสาทโซมาติกมักอยู่ในอำนาจจิตใจ แต่ก็มีการตอบสนองของกล้ามเนื้อลายที่เป็นกิริยารีเฟลกซ์ (reflex) คือการทำงานนั้นอยู่นอกอำนาจจิตใจ โดยไม่ต้องผ่านสมอง เพียงแต่นำส่งกระแสประสาทจากอวัยวะรับความรู้สึกต่าง ๆ ผ่านเข้าไขสันหลัง และไขสันหลังส่งกระแสประสาทนำคำสั่งออกไปยังอวัยวะหรือกล้ามเนื้อ ตัวอย่างเช่น เมื่อถูกเคาะที่หัวเข่าเบา ๆ แล้วขาจะกระตุก กิริยานี้เรียกว่า กิริยารีเฟล็กซ์ที่หัวเข่า (knee jerk)

การกระตุกขาเกิดจากการหดตัวของกล้ามเนื้อขา ซึ่งเป็นกล้ามเนื้อลาย เป็นการตอบสนองสิ่งเร้าในเวลาสั้นๆ โดยไม่ผ่านสมอง กิริยาดังกล่าวเรียกว่า รีเฟล็กซ์แอกขัน (reflex action) ตัวอย่างของกิริยารีเฟล็กซ์มีอีกหลายประการ

กิริยารีเฟล็กซ์บางชนิดเป็นวงจรรีเฟล็กซ์ที่อาศัยเซลล์ประสาทเพียง 2 เซลล์ คือ เซลล์ประสาทรับความรู้สึก และเซลล์ประสาทนำคำสั่ง หรือสรุปเป็นแผนผังดังนี้

รูปแสดงรีเฟล็กซ์แอกชันที่หัวเข่า (knee jerk) เป็นวงจรรีเฟล็กซ์ที่อาศัยเซลล์ประสาท เพียง 2 เซลล์ คือ เซลล์ประสาทรับความรู้สึก รับกระแสประสาทจากหน่วยรับความรู้สึก เข้าสู่รากบนของไขสันหลัง ซึ่งมีตัวเซลล์อยู่ที่นี่ และส่งความรู้สึกไปตามแอกซอนเข้าสู่ไข สันหลังไปไซแนปส์กับตัวเซลล์ของเซลล์ประสาทนำคำสั่งในไขสันหลัง และส่งคำสั่ง ออกมากับแอกซอนทางรากล่างไปยังหน่วยปฏิบัติงานคือกล้ามเนื้อลาย

รูป กิริยารีเฟล็กซ์ที่อาศัยเซลล์ประสาท 3 เซลล์

กิริยารีเฟล็กซ์ หรือรีเฟล็กซ์แอกชัน ที่อาศัยเซลล์ประสาท 3 เซลล์เพื่อให้เกิดวงจรีเฟล็กซ์อาร์ก (reflex are) เริ่มต้นด้วยเซลล์ประสาทรับความรู้สึกนำกระแสประสาทเข้าสู่ไขสันหลังไปไซแนปส์กับเซลล์ประสาทประสานงาน (interneuron) และส่งคำสั่งออกทางเซลล์ประสาทนำคำสั่ง มายังหน่วยปฏิบัติงาน

รีเฟล็กซ์แอกชัน เกิดจากการทำงานร่วมกันของเซลล์ประสาท 2 ชนิด ได้แก่ เซลล์ประสาทรับความรู้สึก และเซลล์ประสาทนำคำสั่ง

รีเฟล็กซ์แอกชันบางอันมีความสลับซับซ้อนมากขึ้น เช่นกิริยารีเฟล็กซ์เมื่อเดินไปเหยียบก้นบุหรี่ หรือเตะก้อนหิน

กิริยารีเฟล็กซ์เมื่อเดินไปเตะก้อนหิน โดยจะเกิดปฏิกิริยาตอบสนองสองประการ ประการแรกมีการชักขากลับ ประการที่สองดึงเท้าขึ้นมาแล้วเอามือคลำบริเวณที่เตะก้อนหินพร้อมกับรู้สึกเจ็บ สามารถอธิบายกิริยาทั้งสองตอนได้ คือ กิริยาแรกเมื่อเดินไปเตะก้อนหิน กระแสประสาทจากหน่วยรับความรู้สึกที่ปลายนิ้วเท้าส่งความรู้สึกไปยังไขสันหลัง โดยผ่านเซลล์ประสาทรับความรู้สึกผ่านเข้าเซลล์ประสาทประสานงานที่ไขสันหลังแล้ว ไขสันหลังจะส่งกระแสประสาทนำคำสั่งไปตามใยประสาทนำคำสั่ง ส่งมายังกล้ามเนื้อที่ขาให้หดตัวทำการชักขากลับ ซึ่งเป็นรีเฟล็กซ์แอกชัน กระแสประสาทส่งความรู้สึกอีกส่วนหนึ่งจะส่งจากไขสันหลังไปยังสมอง สมองจะแปลกระแสประสาทเป็นความรู้สึกเจ็บ พร้อมกันนั้นสมองจะส่งกระแสประสาทนำคำสั่งไปยังกล้ามเนื้อแขนและขา ทำให้เกิดการยกขาขึ้น พร้อมกับใช้มือคลำ ซึ่งกิริยาชุดหลังนี้ไม่เป็นกิริยารีเฟล็กซ์

รูป กิริยารีเฟล็กซ์ เมื่อเดินไปเตะก้อนหิน

รีเฟล็กซ์แอกชันเมื่อเดินไปเหยียบก้นบุหรี่ โดยหน่วยรับความรู้สึกที่เท้า จะส่งกระแสประสาทเข้าเซลล์ประสาทรับความรู้สึกและส่งเข้าไขสันหลังผ่านไปเซลล์ประสาทประสานงานที่ไขสันหลัง และส่งออกยังเซลล์ประสาทนำคำสั่ง ทำให้กระตุกขาหนี ขณะเดียวกันก็ส่งกระแสประสาทไปยังสมองทำให้รู้สึกร้อน สมองส่งกระแสประสาทนำคำสั่งไปยังกล้ามเนื้อ ให้ยกมือคลำเท้าที่รู้สึกร้อน กิริยที่เกิดภายหลังนี้ไม่เป็นกิริยารีเฟล็กซ์

รูปแผนภาพแสดงรีเฟล็กซ์เมื่อเหยียบก้นบุหรี่

การทำงานของระบบประสาทชนิดกิริยารีเฟล็กซ์นี้ เป็นวงจรของระบบประสาทที่เรียกว่า รีเฟล็กซ์อาร์ก (reflex arc) รีเฟล็กซ์อาร์กบางชนิดอาจมีเซลล์ประสาทเพียง 2 ชนิดทำงาน เช่น การกระตุกของขาเมื่อถูกเคาะที่หัวเข่า มีเพียงเซลล์ประสาทรับความรู้สึกจากหัวเข่าส่งเข้าไปยังไขสันหลัง และเซลล์ประสาทนำคำสั่งจากไขสันหลังส่งไปยังกล้ามเนื้อที่ขาเท่านั้น

กิริยารีเฟล็กซ์บางชนิดมีหน่วยปฏิบัติงานเป็นต่อมต่าง ๆ เช่น ต่อมน้ำลาย หรือกล้ามเนื้อเรียบของอวัยวะภายใน เช่น เมื่อได้กลิ่นอาหารในขณะหิว ต่อมน้ำลายจะหลั่งน้ำลายออกมา หรือการปล่อยเอนไซม์ออกมาย่อยอาหาร การหลั่งน้ำนมของแม่ในขณะที่ถูกทารกดูดนม

นอกจากนั้นยังรวมทั้งการกระพริบตา การไอ การจาม ล้วนเป็นกิริยารีเฟล็กซ์ทั้งสิ้น กิริยารีเฟล็กซ์นี้ ทำให้เราสามารถหลบพ้นอันตรายอย่างทันต่อเหตุการณ์ เช่น เมื่อเดินผ่านงูไปเราจะกระโดดหนี

ระบบประสาทโซมาติก (Somatic nervous system หรือ SNS)
ระบบประสาทอัตโนมัติ (Autonomic nervous system)
การทำงานของระบบประสาทอัตโนมัติ

บ้านจอมยุทธ : สร้างเมื่อ สิงหาคม 2543 วิธีใช้: อ่านเพื่อประเทืองปัญญา | วัตถุประสงค์ | ติดต่อ : baanjomyut@yahoo.com