รัฐธรรมนูญ (Constitution)

ฉบับที่ 16 รัฐธรรมแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2540

รัฐธรรมนูญฯ 2540 ที่ประกาศใช้อยู่ในปัจจุบันนี้อาจกล่าวได้ว่าเป็นธรรมนูญที่เกิดขึ้นจากความต้องการของประชาชนมากกว่ารัฐธรรมนูญทุกฉบับรวมทั้งกระบวนการยกร่างซึ่งอยู่ในความรับผิดชอบของสภาร่างรัฐธรรมนูญ (สสร.)และมีการทำประชาพิจารณ์อย่างกว้างขวาง ถือเป็นรัฐธรรมนูญฉบับที่ประชาชนมีส่วนร่วมในการร่างและแสดงความคิดเห็นมากที่สุด ทำให้มีการให้สมญาว่าเป็น “รัฐธรรมนูญฉบับประชาชน” รัฐธรรมนูญฉบับนี้ได้พยายามปฏิรูปการเมือง โดยเพิ่มสิทธิเสรีภาพของประชาชน มีระบบตรวจสอบการใช้อำนาจของรัฐตลอดจนการมีส่วนร่วมของประชาชนด้านต่างๆ

รัฐธรรมนูญฉบับนี้กำหนดให้รัฐสภาเป็นสภาคู่ ประกอบด้วยสภาผู้แทนราษฎรที่สมาชิกมาจากการเลือกตั้งโดยตรงของประชาชน จำนวน 500 คนซึ่งมาจากเลือกตั้ง 2 ระบบผสมกัน คือแบบเขตเดียวเบอร์เดียว จำนวน 400 คน และแบบบัญชีรายชื่อ (Party list) จำนวน 100 คน ซี่งพรรคการเมืองต้องจัดทำบัญชีรายชื่อผู้สมัครรับเลือกตั้งพรรคละหนึ่งบัญชี ส่วนคุณสมบัติของผู้สมัครรับเลือกตั้งโดยทั่วไปกำหนดไว้สูงกว่า รัฐธรรมนูญฉบับก่อน โดยมีข้อกำหนดที่สำคัญคือผู้สมัครต้องสังกัดพรรคการเมืองและต้องจบการศึกษาไม่ต่ำกว่าปริญญาตรี หรือเทียบเท่า สมาชิกผู้แทนราษฎรมีวาระ 4 ปี อีกสภาหนึ่งคือ วุฒิสภามาจากการเลือกตั้งโดยตรงของประชาชน จำนวน 200 คน การที่กำหนดให้สมาชิกวุฒิสภามาจาการเลือกตั้ง ถือว่าเป็นการเปลี่ยนแปลงที่สำคัญวุฒิสมาชิกมีวาระ 5 ปี วุฒิสภานอกจากมีหน้าที่กลั่นกรองกฎหมายแล้ว สมาชิกวุฒิสภาจำนวนไม่น้อยกว่า 3 ใน 5 ของจำนวนสมาชิกทั้งหมด มีสิทธิขอเปิดอภิปรายทั่วไปคณะรัฐมนตรีโดยไม่มีการลงมติ และมีอำนาจในการให้ความเห็นชอบขอเปิดอภิปรายทั่วไปคณะรัฐมนตรีโดยไม่มีการลงมติ และมีอำนาจในการให้ความเห็นชอบบุคคลที่สมควรได้รับการแต่งตั้งในตำแหน่งสำคัญๆ ได้แก่ คณะกรรมการเลือกตั้ง ผู้ตรวจราชการแผ่นดินของรัฐสภา คณะกรรมการสิทธิมนุษย์แห่งชาติ ประธานศาลรัฐธรรมนูญแบละตุลาการศาลรัฐธรรมนูญคณะกรรมการป้องกันและปราบปรามการทุจริตแห่งชาติ คณะกรรมการตรวจเงินแผ่นดิน นอกจากนี้วุฒิสภาด้วยคะแนนเสียง 3 ใน 5 ของจำนวนสมาชิกเท่าที่มีอยู่ของสภาเมื่อพิจารณารายงานของคณะกรรมการป้องกันและปราบปรามการทุจริตแห่งชาติแล้วมีอำนาจถอดถอนผู้ดำรงตำแหน่งนายกรัฐมนตรี รัฐมนตรี สมาชิกสภาผู้แทนราษฎร สมาชิกวุฒสภา ประธานศาลฎีกา ประธานศาลรัฐธรรมนูญ ประธานศาลปกครองสูงสุด หรืออัยการสูงสุด รวมทั้งกรรมการเลือกตั้ง ผู้ตรวจการแผ่นดินของรัฐสภา ตุลาการศาลรัฐธรรมนูญ และกรรมการตรวจเงินแผ่นดินด้วย

ส่วนคณะรัฐมนตรีนั้นประกอบด้วยนายกรัฐมนตรี 1 คน และคณะรัฐมนตรีอื่นอีกไม่เกิน 35 คน โดยสภาผู้แทนราษฎรพิจารณาให้ความเห็นชอบด้วยการเสนอชื่อสมาชิก สภาผู้แทน ราษฏรซึ่งต้องมีสมาชิกสภาไม่น้อยกว่า 1 ใน 5 ของจำนวนสมาชิกทั้งหมดเท่าที่มีอยู่ของสภาผู้แทนราษฎรรับรอง และต้องมีคะแนนเสียงมากกว่ากึ่งหนึ่งของจำนวนสมาชิกทั้งหมดเท่าที่มีอยู่ของสภาผู้แทนราษฎร การลงประชามติให้กระทำโดยเปิดเผย ประธานสภาผู้แทนราษฎรเป็นผู้รับสนองพระบรมราชโองการฯ แต่งตั้งนายกรัฐมนตรี นายกรัฐมนตรีและรัฐมนตรีจะเป็นสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรในขณะเดียวกันไม่ได้ ต้องพ้นจากสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรในวัดถัดจากวันที่ครบ 30 วันนับแต่วันที่มีพระบรมราชโองการแต่งตั้ง ให้คณะรัฐมนตรีต้องแถลงนโยบายต่อรัฐสภาโดยไม่มีการลงมติไว้วางใจภายใน 15 วัน นับแต่วันที่เข้ารับหน้าที่