เล่มที่ ๒๐ ชื่ออังคุตตรนิกาย เอก-ทุก-ติกนิบาต

๕๐. ตติยปัณณาสก์ หมวด ๕๐ ที่ ๓

( ในหมวด ๕๐ ที่ ๓ นี้ คงแบ่งออกเป็น ๕ วรรค วรรคละประมาณ ๑๐ สูตร เช่นเดียวกับหมวด ๕๐ ที่แล้ว ๆ มา. วรรคที่ ๑ ชื่อสัมโพธิวรรค ว่าด้วยการตรัสรู้ , วรรคที่ ๒ ชื่ออาปายิกวรรค ว่าด้วยผู้ที่เกิดในอบาย, วรรคที่ ๓ ชื่อกุสินารวรรค ว่าด้วยมงคล . หมายเลขหน้าข้อความพึงทราบว่าหมายถึงลำดับวรรคด้วยเช่นเคย ).

   ๑. ตรัสว่า เมื่อก่อนตรัสรู้ขณะที่พระองค์ยังทรงเป็นพระโพธิสัตว์
ทรงคิดว่าอะไรหนอเป็นความพอใจเป็นโทษ เป็นความพ้นไปในโลก แล้วทรงคิดว่า ความสุขกายสุขใจที่เกิดขึ้นเพราะอาศัยโลก ชื่อว่าความพอใจในโลก,    ข้อที่โลกไม่เที่ยง เป็นทุกข์ มีความแปรปรวนเป็นธรรมดา ชื่อว่าโทษในโลก,   การนำออก การละความกำหนัด เพราะความพอใจในโลกเสียได้ ชื่อว่าความพ้นไปในโลก แล้วตรัสว่า ตราบใดที่ยังไม่ทรงรู้เรื่องทั้งสามนี้ตามเป็นจริง ก็ไม่ทรงปฏิญญาพระองค์ว่าได้ตรัสรู้อนุตตรสัมมาสัมพุทธโพธิญาณ.
ตรัสแสดงยักย้ายนัย เรื่องทัสสาทะ ( ความพอใจ )   อาทีนวะ ( โทษ )    และนิสสรณะ ( ความพ้นไป ) ในโลกและของโลกอีก ๒ นัย. ทรงแสดงว่า การร้องเพลงเป็นการร้องไห้ในอริยวินัย ,    การฟ้อนรำเป็นการกระทำของคนบ้าในอริยวินัย,    การหัวเราะจนเห็นไรฟันเกินขอบเขต เป็นการกระทำของเด็กในอริยวินัย ( ในที่นี้มุ่งถึงการที่ภิกษุทำการเช่นนั้นเพราะฉะนั้น จึงไม่เป็นการกระทบกระเทือนต่อชาวโลก หรือคฤหถ์ทั่ว ๆ ไปผู้จะหัวเราะ    ร้องเพลง   หรือฟ้อนรำ )    ครั้นตรัสสอนให้ชักสะพาน ( เลิกเด็ดขาด ) ในการร้องเพลงและฟ้อนรำ เมื่อมีความบันเทิงในธรรมก็ควรทำแต่เพียงยิ้มแย้ม.
ตรัสแสดงว่า ไม่มีความอิ่ม ในการเสพของ   ๓ อย่าง    คือในการเสพความหลับ ในการเสพสุราเมรัย    และในการเสพเมถุน.
ตรัสแสดงธรรมแก่อนาถปิณฑิกคฤหบดี ว่าเมื่อมิได้รักษาจิตแล้ว แม้การกระทำทางกาย,    ทางวาจา , ทางใจ    ก็เป็นอันไม่ได้รักษา ,    เมื่อไม่เป็นอันรักษาจึงเหมือนถูกฝนตกรดเป็นของเน่า และมีการตายอันไม่เจริญ ( ไม่ดีงาม )    เปรียบเหมือนเรือนยอดที่มุงไม่ดี ยอดเรือน ,   กลอนเรือน ( ไม้ที่รับสิ่งมุง ) ข้างฝา ,    จึงชื่อว่าไม่เป็นอันรักษา    ถูกฝนรั่วรด   เป็นของผุ .    เมื่อรักษาจิตแล้ว พึงทราบโดยนัย ตรงกันข้าม หร้อมทั้งข้ออุปมา.
ตรัสแสดงธรรมแก่อนาถปิณฑิกคฤหบดี ว่าเมื่อจิตผิดปกติ ( พยาปันนะ   น่าจะแปลว่าพยาบาท    แต่อรรถกถาอธิบายว่า ละปกติภาพ    และผู้เขียนเห็นด้วย เพราะแปลว่าผิดปกติได้ทั้งโดยใจความและโดยพยัญชนะ )   แม้กระทำทางกาย ,    ทางวาจา, ทางวาจา, ทางใจ    ก็เป็นอันผิดปกติได้ด้วย เมื่อเป็นเช่นนั้น    ก็จะมีการตายที่ไม่เจริญ    แล้วทางอุปมาด้วยเรือนยอดที่มุงไม่ดีดังข้อแรก    พร้อมทั้งแสดงในทางตรงกันข้าม.
ทรงแสดงต้นเหตุที่ให้เกิดการกระทำ (กัมมนิทาน ) ๓ ประการ   ( ฝ่ายชั่ว) คือความโลภ ,    ความคิดประทุษร้าย,    ความหลง    และทรงแสดงต้นเหตุที่ให้เกิดการกระทำ    ( ฝ่ายดี ) อีก   ๓ ประการ    คือความไม่โลภ ,    ความไม่คิดประทุษร้าย,    ความไม่หลง.
ทรงแสดงต้นเหตุที่ให้เกิดการกระทำนัยอื่น อีก ๓ ประการ   ( ฝ่ายชั่ว )    คือฉันทะ    ความพอใจอันเกิดเพราะปรารภอันเป็นที่ตั้งแห่งความกำหนัด ด้วยอำนาจแห่งความพอใจที่เป็นอดีต ,   อนาคต,   ปัจจุบัน พร้อมทั้งทรงแสดงฝ่ายดีที่ตรงกันข้าม.

   ๒. ทรงแสดงบุคคล ๓ ประเภท
ที่ถ้าไม่ละการกระทำดังจะกล่าวต่อไปว่า จะไปเกิดในอบาย ในนรก คือ   ๑. ไม่ประพฤติพรหมจรรย์    แต่ปฏิญญาว่าประพฤติพรหมจรรย์ ๒. โจทฟ้องผู้ประพฤติพรหมจรรย์บริสุทธิ์    ด้วยข้อกล่าวหาว่าไม่ประะพฤติพรหมจรรย์    ( เสพกาม ) อันไม่มีมูล   ๓ มีวาทะ   มีทิฏฐิว่า    กามไม่มีโทษ   จึงเสพกาม.
ทรงแสดงว่า ความปรากฏแห่งบุคคล ๓ ประเภท หาได้ยากในโลก คือพระอรหันต์สัมมาสัมพุทธเจ้า ,    บุคคลผู้แสดงธรรมวินัยที่พระตถาคตประกาศแล้ว ,   และบุคคลที่กตัญญูกตเวที.
ทรงแสดงบุคคล ๓ ประเภท คือผู้ประมาณได้ง่าย ได้แก่ผู้ฟุ้งสร้าน เป็นต้น,    ผู้ประมาณยาก    ได้แก่ผู้ไม่ฟุ้งสร้าน เป็นต้น ( ตรงกันข้าม ),    ผู้ประมาณไม่ได้ ได้แก่พระอรหันต์ขีณาสพ ( ผู้หมดกิเลส )
ทรงแสดงบุคคล ๓ ประเภท คือผู้เกิดในเทพชั้นอากาสานัญจายตนะ    มีอายุ ๒ หมื่นปีกัปป์ ,    ผู้เกิดในเทพชั้นวิญญาณัญจายตนะ    มีอายุ ๔ หมื่นกัปป์,    ผู้เกิดในเทพชั้นอากิญจัญญายตนะ    มีอายุ ๖ หมื่นกัปป์ ,    บุถุชนเกิดในเทพเหล่านั้นตั้งอยู่ตลอดอายุนั้น ๆ แล้ว ก็ไปสู่นรกบ้าง ,    กำเนิดดิรัจฉานบ้าง ,    เปรตวิสัยบ้าง ;    ส่วนสาวกของพระผู้มีพระภาคตั้งอยู่ตลอดอายุนั้นแล้ว ก็นิพพานในภพนั้น นี่คือความต่างกันระหว่างอริยสาวกผู้ได้สดับ กับบุถุชนผู้มิได้สดับ.    ทรงแสดงวิบัติ ๓    คือความวิบัติแห่งศีล,    ความวิบัติปห่งจิต ,    ความวิบัติแห่งทิฏฐิ ( ความเห็น ),    ความวิบัติแห่งศีล    ได้แก่การประพฤติกายทุจจริต ๓   วจีทุจจริต ๔,    ความวิบัติแห่งจิต    ได้แก่การมีความโลภ    กับการคิดปองร้าย    ส่วนความวิบัติแห่งทิฏฐิ    ได้แก่การเห็นผิดจากคลองธรรม ( เช่น เห็นว่า    ทานที่ให้ไม่มี ผลบุญญบาปไม่มี เป็นต้น ) แล้วทรงแสดงสัมปทา ( สมบัติตรงกันข้ามกับวิบัติ )    อีก ๓ อย่าง คือ    ศีลสัมปทา,   จิตตสัมปทา ,    ทิฏฐสัมปทา
ทรงแสดงวิบัติ ๓    และสัมปทา ๓ ตามชื่อเดิมตามคำอธิบายเดิม แต่เพิ่มว่า    วิบัติเป็นเหตุให้ไปสู่อบาย    ทุคคติ   วินิบาต   นรก    สัมปทาเป็นเหตุให้ไปสู่สุคคติโลกสวรรค์.
ทรงแสดงวิบัติ ๓    อีกนัยหนึ่ง คือ   ๑. กัมมันตวิบัติ ( ความวิบัติแห่งการงาน )    ได้แก่กายทุจจริต    วจีทุจจริต  ๒. อาชีววิบัติ   ( ความวิบัติแห่งอาชีพ )    ได้แก่เลี้ยงชีพในทางที่ผิด,    ทิฏฐิวิบัติ   ( ความวิบัติแห่งความเห็น )    ได้แก่เห็นผิดจากคลองธรรมดังกล่าวแล้ว. แล้วทรงแสดงสัมปทาหรือสมบัติ    ๓ ในทางตรงกันข้าม.
ทรงแสดงความสะอาด ( โสเจยยะ )   ๓ ประการ    คือความสอาดกาย ได้แก่กายสุจริต ,   สะอาดวาจา    ได้แก่วจีสุจจริต ,    สะอาดใจ    ได้แก่มโนสุจริต
แล้วทรงแสดงความสะอาด ๓ ตามชื่อเดิม แต่อธิบายในทางที่สูงกว่าเดิม    คือสะอาดกายที่ได้แก่กายสุจริตนั้น แต่เฉพาะข้อ ๓   ของกายสุจริต เป็นการเว้นจากประพฤติผิดพรหมจรรย์ ( เสพเมถุน ) สวยสะอาดใจ ได้แก่รู้ว่านีวรณ์ ๕   ( กิเลสอันกั้นจิตมิให้บรรลุความดี    มีกามฉันท์ เป็นต้น )    มีอยู่ในภายในหรือไม่มี ,    รู้ว่าละนีวรณ์ ๕    ที่เกิดขึ้นแล้ว    และจะไม่เกิดอีกต่อไป .
ทรงแสดงความเป็นมุนี ๓ อย่าง ( อรรถกถาแก้ว่า ความเป็นมุนี คือความเป็นคนดีหรือเป็นบัณฑิต ) คือความเป็๋นมุนีทางกาย ได้แก่เว้นจากฆ่าสัตว์    ลักทรัพย์    และประพฤติผิดพรหมจรรย์ ;    ความเป็นมุนีทางวาจา    ได้แก่เว้นจากพูดเท็จ    พูดส่อเสียด   พูดคำหยาบ ;    พูดเพ้อเจ้อ ;    ความเป็นมุนีทางใจ    คือทำให้แจ้งเจโตวิมุติ    ปัญญาวิมุติ    อันไม่มีอาสวะ.

   ๓. ทรงแสดงถึงภิกษุ
ผู้เป็นบิณฑบาต ปรารถนาจะได้อย่างนั้นอย่างนี้ เกิดกุศลวิตก^๑ ๓ ทานที่ให้แก่ภิกษุเช่นนี้ไม่มีผลมาก เพราะเป็นผู้อยู่อย่างประมาท , ส่วนภิกษุผู้ไม่ติดในบิณฑบาต ไม่ปรารถนาจะได้อย่างนั้นอย่างนี้ มีกุศลวิตก ๓    ทานที่ให้แก่ภิกษุเช่นนี้มีผลมาก เพราะเป็นผู้อยู่อย่างไม่ประมาท.
ทรงแสดงว่าเพียงแต่คิดไป ในทิศที่มีภิกษุทะเลาะวิวาทกัน ก็ไม่ผาสุกเสียแล้ว จะกล่าวไปไยถึงการไปในทิศนั้น และทำให้ปลงใจว่า    ภิกษุเหล่านั้นละกุศลวิตก ทำให้มากซึ่งอกุศลวิตก ,    ส่วนภิกษุผู้สามัคคีกับพึงทราบโดยนัยตรงกันข้าม.
ทรงแสดงว่า พระองค์แสดงธรรม เพื่อความรู้ยิ่ง ,   มีเหตุ ( สนิทาน ),    มีปาฏิหารย์.   ตรัสแก่มหานามศากยะ ว่ามีศาสดา ๓ ประเภท คือ      ๑. บัญญัติให้กำหนดรู้กาม    แต่ไม่บัญญัติให้กำหนดรู้รูปเวทนา    ๒. บัญญัติให้กำหนดรู้กาม    และรูป    แต่ไม่บัญญัติให้รู้กำหนดเวทนา    ๓. บัญญัติให้กำหนดรู้ทั้งสามอย่าง แล้วตรัสถามว่าคติของศาสดาทั้งสามประเภทนี้ เหมือนกันหรือต่างกัน.    ภรัณฑุ กาลามโคตรพูดแนะมหานามศากยะให้ตอบว่ามีคติอย่างเดียว พระผู้มีพระภาคตรัสแนะให้ตอบว่า    มีคติต่างกัน    ต่างฝ่ายต่างแนะนำอย่างนั้นถึง    ๓ ครั้ง   ภรัณฑุ กาลามโคตรจึงหลีกไป ไม่กลับมาสู่กรุงกบิลพัสดิ์อีก.
หัตถกเทพบุตรกราบทูลพระผู้มีพระภาค ว่าตนไม่อิ่มด้วยธรรม ๓ ประการ ( จน ) ถึงแก่กรรม ( ซึ่งเป็นคุณธรรมที่สืบเนื่องมาแต่อดีตชาติ และทำอยู่แม้ในปัจจุบัน ) คือไม่อิ่มด้วยการเฝ้าพระผู้มีพระภาค ,    ไม่อิ่มด้วยการฟังพระสัทธรรม ,    ไม่อิ่มด้วยการอุปฐากพระสงฆ์ .
ตรัสสอนภิกษุรูปหนึ่ง มิให้ทำตนเป็นเดน ( อาหาร ) ที่เขาทิ้ง ส่งกลิ่นคาว    มีแมลงวันตอม    โดยตรัสอธิบายแก่ที่ประชุมภิกษุทั้งหลายว่า ความโลภเปรียบเหมือนเดน ( อาหาร ) ความคิดปองร้ายเปรียบเหมือนกลิ่นคาว วิตกหรือความตรึกที่เป็นบาปอกุศลเปรียบด้วยแมลงวัน.
ตรัสตอบคำถามของพระอนุรุทธเถระ ว่า มาตุคาม ( ผู้หญิง ) ประกอบด้วยธรรม ๓ อย่าง    เมื่อตายไปจะสู่คติที่ชั่ว คือเวลาเช้ามีจิตถูกรึงรัดด้วยมลทิล    คือความตระหนี    เวลากลางวันมีจิตถูกรึงรัดด้วยความริษยา    เวลาเย็นมีจิตถูกรึงรัดด้วยกามราคะ .
พระสารีบุตรแนะนำแก่พระอนถรุทธเถระ ผู้กล่าวว่า ข้าพเจ้ามองดูโลกตั้งพันด้วยทิพยจักษุ ,   ปรารภความเพียรไม่ย่อหย่อน ,   ตั้งสติมั่นไม่หลงลืม,    มีกายสงบไม่กระสับกระส่าย,    มีจิตตั้งมั่น มีอารมณ์เป็นหนึ่ง    แต่จิตของข้าพเจ้ามิได้หลุดพ้นจากอาสวะ    ไม่ถือมั่น.
พระสารีบุตรชี้แจงว่า ^๒    การที่ท่านคิดว่าเรามองดูโลกตั้งพันด้วยทิพยจักษุนี้จัดเข้าในความถือตัวของท่าน ,    การที่ท่านคิดว่าเราปรารภความเพียรไม่ย่อหย่อน ,   ตั้งสติมั่นไม่หลงลืม ,    มีกายสงบไม่กระสับกระส่าย ,    มีจิตตั้งมั่น    มีอารมณ์เป็นหนึ่ง    นี้จัดเข้าในความฟุ้งสร้านของท่าน ,   การที่ท่านคิดว่า    แต่จิตของเรามิได้หลุดพ้นจากอาสวะไม่ถือมั่น    นี้จัดเข้าในความสำคัญใจของท่าน ท่านจงละธรรม ๓ ประการนี้เสีย   อย่าใส่ใจ    จงน้อมไปในอมตธาตุเถิด    พระอนุรุทธเถระทำตามก็ได้สำเร็จเป็นพระอรหันต์.
ตรัสแสดงสิ่ง ๓ ประการ ที่คนนำไปอย่างปกปิด ไม่เปิดดเผย คือมาตุคาม ,    มนต์ของพราหมณ์ ,    ความเห็นผิด แล้วตรัสแสดงสิ่งที่เปิดเผยแล้วรุ่งโรจน์ คือมณฑลแห่งดวงจันทร์ มณฑลแห่งดวงอาทิตย์ และพระธรรมวินัยที่พระตถาคตประกาสแล้ว.
ทรงแสดงบุคคล ๓ ประเภท คือ    ๑. ผู้เหมือนรอยขีดบนหิน ได้แก่คนมักโกรธและมีความโกรธตั้งอยู่นาน. ๒. ผู้เหมือนรอยขีดบนดิน ได้แก่คนมักโกรธ แต่มีความโกรธไม่ตั้งอยู่นาน. ๓. ผู้เหมือนรอยขีดบนน้ำ ได้แก่คนที่ถูกว่ากล่าวด้วยคำหยาบช้าไม่น่าพอใจ ก็ยังเป็นไปได้ ( ทนได้ ) แช่มชื่นอยู่ได้.

   ๔. ทรงแสดงนักรบที่ประกอบด้วยองค์ ๓
ว่าควรแก่พระราชา คือ    ๑. ยิงไกล เทียบด้วยภิกษุผู้พิจารณาเห็นขันธ์ ๕ ตามเป็นจริงแล้วไม่ยึดถือ    ๒. ยิงไว เทียบด้วยภิกษุผู้รู้อริยสัจจ์ ๔ ตามเป็นจริง   ๓. ทำลายกายใหญ่ได้ เทียบด้วยภิกษุผู้ทำลายกองอวิชชาใหญ่ได้.
ทรงแสดงบริษัท ๓ คือที่แนะนำยาก,    แนะนำง่าย ,    ที่ต้องรู้อัธยาศัยแล้วแนะนำ.
ทรงแสดงถึงมิตรที่ประกอบด้วยองค์ ๓ ว่า ควรคบ คือ   ๑. ให้สิ่งที่ให้ได้ยาก ๒.ทำสิ่งได้ยาก ๓. อดทนสิ่งที่ทนได้ยาก.
ทรงแสดงว่า พระตถาคตจะเกิดขึ้นหรือไม่ก็ตาม ทำนองคลองธรรมก็คงมีอยู่แล้ว คือข้อที่สังขารทั้งปวงไม่เที่ยง, สังขารทั้งปวงเป็นทุกข์, ธรรมทั้งปวงเป็นอนัตตา    ( ไม่ใช่ตัวตน )    เป็นแต่พระตถาคตเป็นผู้ตรัสรู้ บอกเล่า   แสดง   เปิดเผย    จำแนก ทำให้เข้าใจง่าย.
ทรงแสดงว่า บรรดาวาทะของสมณะเป็นอันมาก วาทะของมักขลิเลวที่สุด คือมีวาทะและความเห็นว่า    กรรม ( การกระทำ ) ไม่มี กริยา (อาการที่ทำ ) ไม่มี   วิริยะ ( ความเพียร ) ไม่มี    เป็นการคัดค้านพระอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า    ทั้งอดีตอนาคต    และปัจจุบัน    ผู้กล่าวว่า   กรรม,    กิริยา ,   ความเพียรมี.
ทรงแสดงสัมปทา ( ความถึงพร้อมหรือความสมบูรณ์ ) ๓ อย่าง   และวุฑติ ( ความเจริญ ) ๓ อย่าง    คือความถึงพร้อม    และความเจริญด้วยศรัทธา ,    ศีลและปัญญา.
ทรงแสดงบุคคลประเภทด้อย กับประเภทดี เทียบด้วยม้าด้อย    กับม้าดี   อย่างละ ๓ ประเภท   คือประเภทด้อย ๑. สมบูรณ์ด้วยฝีเท้า แต่ไม่สมบูรณ์ด้วยสีกาย ไม่สมบูรณ์ด้วยความสูง และความสมส่วนได้แก่ภิกษุที่รู้อริยสัจจ์ ๔ ตามเป็นจริง    แต่เมื่อถูกถามปัญหาในอภิธรรม    อภิวินัย    ก็พูดตะกุกตะกักตอบไม่ได้และเป็นผู้ไม่มีลาภปัจจัย ๔   ๒. สมบูรณ์ด้วยฝีเท้า,    สมบูรณ์ด้วยสีกาย    แต่ไม่สมบูรณ์ด้วยความสูง    และความสมส่วน    ได้แก่ภิกษุที่รู้อริยสัจจ์ ๔   ตามเป็นจริง    เมื่อถูกถามปัญหาดังกล่าวก็ตอบได้    ไม่พูดตะกุกตะกัก,    แต่ไม่มีลาภปัจจัย ๔   ๓. สมบูรณ์ทั้งสามอย่าง    ได้แก่ภิกษุผู้รู้อริยสัจจ์ ๔ ตามเป็นจริง,   ตอบปัญหาได้,    ทั้งมีลาภปัจจัย     ๔. ส่วนประเภทดี ๑. สมบูรณ์ด้วยฝีเท้า    แต่ไม่สมบูรณ์ด้วยฝีกาย    ไม่สมบูรณ์ด้วยความสูง    และความสมส่วน    ได้แก่ภิกษุผู้เป็นพระอนาคามี    แต่ตอบปัญหาไม่ได้    ทั้งไม่มีลาภปัจจัย ๔ .    ๒. สมบูรณ์ด้วยฝีเท้า,    สมบูรณ์ด้วยสีกาย    แต่ไม่สมบูรณ์ด้วยความสูง และความสมส่วน    ได้แก่ภิกษุผู้เป็นพระอนาคามีตอบปัญหาได้    แต่ไม่มีลาภปัจจัย ๔.   ๓. สมบูรณ์ทั้งสามอย่าง    ได้แก่ภิกษุผู้เป็นพระอนาคามีตอบปัญหาได้ และมีลาภปัจจัย ๔.

    (หมายเหตุ? ในที่นี้แสดงคนเทียบด้วยม้าทั้งด้อยประเภทดี ม้าประเภทด้อยใช้คำว่า   อสฺสขํโก ซึ่งเมืองไทยเราแปลกันว่า ม้ากระจอก ส่วนม้าประเภทดีใช้คำว่า   สทสฺโส ( สตฺ ดี ? อสฺส ? ม้า ) เวลากล่าวถึงคุณสมบัติของม้า กลับแสดงคุณสมบัติแบบเดียวกันทั้งสามประเภท พึงเห็นว่า ม้าประเภทด้อยนั้น แม้จะมีคุณสมบัติดีก็ดีอย่างม้าด้อยหรือม้ากระจอก    แต่เวลาเเสดงถึงคุณสมบัติของคนประเภทด้อยกับประเภทดี แม้จะกล่าวถึงคุณสมบัติเทียบด้วยม้าที่สมบูรณ์ด้วยฝีเท้า เป็นต้น อย่างเดียวกัน แต่ก็แบ่งประเภทด้อยว่ารู้อริยสัจจ์ ๔    ส่วนประเภทดีเป็นพระอนาคามี ).
ทรงแสดงบุคคลประเภทดีเลิศ (บรุษอาชาไนย ) เทียบด้วยม้าอาชาไนย โดยคุณสมบัติของม้าอาชาไนยที่สมบูรณ์ทั้งสามประการ    แต่แสดงคุณสมบัติของบุคคลต่างออกไปในข้อสมบูรณ์ด้วยฝีเท้า    คือเป็นพระอรหันต์ ( ทำให้แจ้งเจโตวิมุติ    ปัญญาวิมุติ อันไม่มีอาสวะ )    ส่วนที่สามารถตอบปัญหา กับมีลาภ   คงเหมือนกัน.
ทรงแสดงถึงภิกษุผู้ประกอบด้วย ธรรม ๓ อย่าง   คือกองศีล, สมาธิ, ปัญญา อันเป็นอเสขะ    ( ศีล   สมาธิ ปัญญา    ของพระอรหันต์ )    ว่าเป็นผู้สำเร็จล่วงส่วน    อยู่จบพรหมจรรย์    ประเสริฐกว่าเทวดาและมนุษย์ทั้งหลาย.
ทรงแสดงถึงภิกษุผู้ประกอบด้วย ธรรม ๓ อย่างอีก   ๒ ประเภท    คืออิทธิปาฏิหารย์ ) ( แสดงฤทธิ์ได้เป็นอัศจรรย์ ),    อาเทสนาปฏิหาริย์ ( ทายใจได้เป็นอัศจารย์ ),    อนุสาสนีปาฏิหาริย์ ( สั่งสอนได้เป็นอัศจรรย์ ),    กับอีกประเภทหนึ่งประกอบด้วยสัมมาทิฏฐิ ( ความเห็นชอบ ),   สัมมาญาณะ ( ความรู้ชอบ),   สัมมาวิมุติ^๓. ( ความหลุดพ้นชอบ ) ว่าเป็นผู้สำเร็จล่วงส่วน    อยู่จบพรหมจรรย์    ประเสร็ฐกว่าเทวดาและมนุษย์ทั้งหลาย.

   ๕. ทรงแสดงว่า    บุคคลประกอบด้วยธรรม   ๓ อย่าง
ในทางชั่วทางดี จะเป็นเหมือนถูกนำไปตั้งไว้ในนรกหรือสวรรค์ ในฝ่ายชั่ว คือประกอบด้วยการกระทำทางกาย ,    วาจา,   ใจ    อันเป็นอกุศล,   มีโทษ,    ไม่สม่ำเสมอ,   ไม่สะอาด ในฝ่ายดี พึงทราบโดยนัยตรงกันข้าม.
ทรงแสดงถึงคนพาลผู้ประกอบด้วยธรรม    ๓ อย่าง แยกตามการกระทำทางกาย    วาจา   ใจ    ที่เป็นอกุศล,   มีโทษ,    ไม่สม่ำเสมอ,   ไม่สะอาด    ดังกล่าวข้างต้น ) ว่าเป็นผู้บริหารตนอย่างถูกขุด    มีโทษ   ถูกติเตียน    ประสบสิ่งมิใช่บุญเป็นอันมาก    ส่วนบัณฑิตตรงกันข้าม. ทรงแสดงการไหว้   ๓ อย่าง คือทางกาย   วาจา    ใจ   และ สุจริต    ๓ อย่าง คือทางกาย วาจา ใจ.

พระสูตรที่ไม่นับเข้าในหมวด ๕๐ ( หมายความว่า เป็นพระสูตรที่เป็นเศษจาก ๑๕๐ สูตรที่กล่าวมาแล้ว)

    พระผู้มีพระภาคทรงแสดงปฏิปทา ๓ อย่าง คือ   ๑. หยาบช้า ๒. เผาตน ๓. สายกลาง   โดยทรงอธิบายว่า ปฏิปทาอย่างหยาบช้า    ได้แก่ที่เห็นว่า    กามไม่มีโทษ    จึงบริโภคกาม,      อย่างเผาตน    ได้แก่ทรมานตนมีเปลือยกาย    เป็นต้น,   อย่างสายกลาง    ได้แก่การเจริญสติปัฏฐาน    ( การตั้งสติ ) ๔ อย่าง.
ทรงแสดงปฏิปทา ๓    อย่างตามชื่อเดิมอีก เป็นแต่อธิบายต่างออกไปว่า อย่างหยาบช้า,    อย่างเผาตนเหมือนอย่างข้างต้น    แต่อย่างสายกลาง    ได้แก่ความเพียรชอบ ๔ อย่าง. โดยนัยนี้ได้ทรงแสดงปฏิปทา    ๓ อย่าง เฉพาะข้อสุดท้าย โดยแสดงหมวดธรรมในโพธิปักขิยธรรม ( ดูที่พระสุตตันตะเล่ม ๒ หน้า ๒ ) ทีละหัวข้อจนจบถึงมรรคมีองค์ ๘ . อนึ่ง ทรงแสดงผู้ประกอบด้วยธรรมะฝ่ายชั่ว ๓ อย่าง   ฝ่ายดี ๓ อย่าง   คือตัวเองประกอบอกุศลกรรมบถ ๑๐ ( มีฆ่าสัตว์เป็นต้น ) แต่ละข้อด้วยตนเอง ,    ชักชวนผู้อื่นให้ทำ,    มีความยินดีในอกุศลกรรมบถแต่ละข้อว่าเป็นผู้เหมือนถูกนำไปตั้งไว้ในนรก ในสวรรค์ สุดแต่เป็นฝ่ายดีหรือฝ่ายชั่ว .
ทรงแสดงสุญญตสมาธิ
สมาธิมีความไม่มีที่ตั้งเป็นอารมณ์)    เพื่อกำหนดรู้    เพื่อละราคะ   โทสะ โมหะ    เป็นต้น   (คือละอุปกิเลส ๑๖ ดูที่พระสุตตันตะเล่ม ๔ หน้า ๑ ). ในหัวข้อ ๗ . วัตถูปมสูตร

จบเล่มที่ ๒๐ อังคุตตรนิกาย เอก- ทุก- ติกนิบาต

------------------------------------------------------

๑. อกุศลวิตก ๓ คือตรึกในกาม , ตรึกในการปองร้าย , ตรึกในการเบียดเบียน . กุศลวิตก ๓ คือการตรึกในการออกจากกาม , ตรึกในการไม่ปองร้าย , ตรึกในการไม่เบียดเบียน

๒. ข้อความที่เรียงด้วยตัวใหญ่เป็นพิเศษนี้ เพื่อชี้ว่า ตราบใดที่ยังละทิ่งคำว่า “ เรา ” “เขา ” อันเป็นความยึดมั่นถือมั่นไม่ได้ ก็ยากที่จะตรัสรู้ ภาษิตเช่นนี้พุทธศาสนิกชนที่สนใจธรรมะชั้นสูงคงพอเข้าใจมาก

๓. พระอรรถกถาจารย์อิบายว่า สัมมาทิฏฐิ ได้แก่วิปัสสนา สัมมาทิฏฐิ, สัมมาญาณ ได้แก่ผลญาณ, สัมมาวิมุติ ได้แก่ธรรม คือผลสมาบัติที่เหลือ อันเป็นเรื่องของคุณธรรมภายใน