ความเชื่อเมื่อนับถือพระพุทธศาสนา

ชาวไทยได้รับเอาพระพุทธศาสนาเป็นศาสนาประจำชาติมานาน ก่อนนี้นับถือพระพุทธศาสนานิกายมหายาน ต่อมาในสมัยพ่อขุนรามคำแหงมหาราช นับถือนิกายเถรวาท ได้นิมนต์พระสงฆ์จากเมืองนครศรีธรรมราชมาเป็นประมุขสงฆ์ การพระพุทธศาสนาเจริญมาก ชาวเมืองสุโขทัยนับถือศาสนากันอย่างเคร่งครัด ดังศิลาจารึกว่า “ชาวสุโขทัย มีศรัทธาในพระพุทธศาสนา มักทำทาน โอยทาน ... ทรงศีลเมื่อพรรษาทุกคน”

พระพุทธศาสนาเป็นศาสนาแห่งเหตุผลและสติปัญญา มีหลักปรัชญาที่สอนให้ปฏิบัติตามทางสายกลาง(มัชฌิมาปฏิปทา) ให้มีเมตตา มีคุณธรรมต่อสิ่งต่างๆ ที่เป็นธรรมชาติรอบตัว เมื่อชาวไทยรับเอาพระพุทธศาสนา ความเชื่อและสติปัญญาดูจะลึกซึ้งกว่าเดิม รู้จักวางจุดหมายอุดมคติชีวิตที่สูงส่งกว่าเดิม มีปรัชญาชีวิตที่มุ่งละกิเลสตัณหา ไม่สั่งสมกิเลส มีแต่พอดี แสวงหาแต่สิ่งของเท่าที่จำเป็นแก่ชีวิต วิถีชีวิตของชาวไทยอาศัยหลักศาสนธรรมเป็นดุจประทีปส่องทางนับแต่เกิดจนกระทั่งตาย มีอัธยาศัยโอบอ้อมอารี เอื้อเฟื้อเกื้อกูลกันในสังคม

มีธรรมเนียมถือปฏิบัติว่า ชายไทยต้องบวชเรียน ศึกษาพระพุทธศาสนา เป็นสามเณร หรือพระภิกษุ ฝึกหัดอบรมกล่อมเกลาอุปนิสัย ให้เป็นคนดี เมื่อสึกออกมาจึง เรียกว่า “บัณฑิต” หรือ ผู้รู้ แม้คราวหลังคำว่า “บัณฑิต” จะกร่อนมาเป็น “ฑิต” หรือ “ทิด” ตามเสียงไทย(คำว่า ทิด มีความเห็นหนึ่งว่า มาจากคำว่า “ทิชะ” ที่แปลว่า เกิด 2 หน เกิดครั้งแรกจากครรภ์มารดา เกิดครั้งที่ 2 โดยการบวช มีพระอุปัชฌาย์อาจารย์เป็นดุจบิดามารดา เมื่อผ่านการบวชเรียน เท่ากับได้เกิดใหม่ เป็นคนใหม่) ประเพณีการบวชเรียน และบวชทดแทนพระคุณบุรพการียังคงสืบมาจนปัจจุบัน แม้จะนับถือศาสนาพุทธเป็นหลัก แต่ชาวไทยก็ยังคงผสมความเชื่อเดิมของตน เข้าไปด้วย กลายเป็นพุทธศาสนาแบบไทย ความสัมพันธ์ระหว่างชาวไทยกับพระพุทธศาสนามีมานาน ดังพระราชวรมุนีกล่าวว่า “ประวัติศาสตร์ของชนชาติไทยคือประวัติศาสตร์ของพระพุทธศาสนา”